حضرت زهرا (س) شخصیت بزرگواری هستند که در تمام ابعاد زندگی برتر بودند و با بررسی شیوه های مدیریتی در مسائل مختلف و الگو گرفتن از روش های تربیتی ایشان، پی به جامعیت این اسوه ی جهانیان خواهیم برد.

مدیریت اجتماعی و سیاسی

حضرت در دوره ی کوتاه زندگی خود، پس از ارتحال پیامبر اکرم(ص)، محور پایه ریزی یک جریان و حرکت سیاسی در مسیر پاسداری از حریم ولایت بود که ایشان آن را هدایت می کرد. حضرت زهرا (س)کانونی برای مقابله با ناهنجاری ها و انحراف ها شدند و در برابر موج های انحرافی ایستادند. حضور ایشان در میدان جنگ، سخن رانی در مسجد و پاسخ گویی به شبهه های زنان و مردان جامعه، نشان دهنده ی وجود چارچوب هایی برای حضور زنان در جامعه است. ایشان در زمان حیات پیامبر(ص) پس از غزوه ها، یار و غم خوار پدر و همسر بود و نقش امدادگری را ایفا می کردند. نقش حضرت در ماجرای مباهله ی مسیحیان نجران، به همراه پیامبر(ص)، حضرت علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی و حسنین (س)که در قرآن نیز بدان اشاره شده است، حضور سیاسی ایشان را در زمان پیامبر(ص) نشان می دهد.

حضرت فاطمه (س)برای روشن ساختن افکار عمومی از انحراف مسیر امامت، چهل شبانه روز دست حسن و حسین (س)را می گرفت و همراه با حضرت علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی به درِ خانه ی مهاجر و انصار می رفت تا آن ها را از انحراف و غفلتی که دچار آن شده اند، بیدار و غافلان و راحت طلبان را هوشیار سازد و به تکلیف اجتماعی و سیاسی خویش عمل کند.

مدیریت روابط عاطفی با همسر

استفاده از نام مناسب و القاب زیبا برای خطاب همسر، باعث ایجاد روابط مثبت و محیطی آکنده از صمیمیت و سبب پیدایش زمینه ی عکس العمل و رفتاری مناسب در طرف مقابل می شود. در زندگی مشترک فاطمه (س)با علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی عبارت ها و کلمه های محبت آمیز بسیار است. فاطمه (س)با الهام از دستورهای الهی و با داشتن درک صحیح از روابط زن و شوهر، همواره به همسر بزرگوارش عشق می ورزید، به او محبت می کرد و در کلام خود علاقه و احترام را در نظر داشت. گاهی او را با کنیه ی «اباالحسن» صدا می کرد و گاه او را «پسرعمو» خطاب می کرد (مجلسی، ج 43، ص 192). فاطمه بسم الله الرحمن الرحیم، در مقام اظهار محبت و علاقه به امام علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی فرمود: «علی جان! روح من فدای روح تو و جان من سپر بلاهای جان تو (حائری، ج 1، ص 196).» از دیگر خصیصه های رفتاری حضرت زهرا، رفتار مناسب، احترام به همسر و نداشتن تقاضای نامقدور و مهرورزی به خانواده است.

مدیریت اقتصادی خانواده

ساده زیستی و دوری از مصرف گرایی و سازش، نمونه هایی از رفتار اقتصادی حضرت زهرا (س)است. از امام باقر ولایة علی بن ابیطالب حصنی نقل شده است که حضرت فاطمه (س)کارهای خانه، آردکردن گندم، نان پختن و جاروکردن را عهده دار شد و حضرت علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی آن چه به بیرون خانه مربوط بود، مانند جابه جاکردن هیزم و آوردن گندم. روزی به حضرت زهرا (س)گفت: «آیا در خانه چیزی برای خوردن داریم؟» حضرت فرمود: «قسم به خدایی که حق تو را عظیم داشت، سه روز است که چیزی نداریم تا برایت بیاورم!» امیرالمؤمنین ولایة علی بن ابیطالب حصنی فرمود: «پس چرا مرا خبر نکردی؟» فرمود: «پیامبر(ص) از این که از تو چیزی بخواهم، مرا برحذر داشت و فرمود که از پسرعمویت چیزی نخواه، مگر این که خودش برایت بیاورد (مجلسی، ج 43، ص31)!»

توجه به آموزش فرزندان

روش تربیتی و اخلاقی حضرت زهرا (س)بهترین شیوه و تجربه، برای ساختن نسلی پاک و سعادت مند است؛ زیرا فرزندانی که ایشان به جامعه تحویل دادند، نشان از وجود بهترین روش تربیتی است. زمانی که امام حسن و امام حسین (س)پای منبر حضرت رسول می رفتند تا از منبع وحی استفاده کنند، وقتی به منزل برمی گشتند، مادرشان، فاطمه از آن ها می پرسید: «پدربزرگ تان چه گفت؟» و از آن ها می خواست هرچه شنیده اند، برایش تعریف کنند (سبزواری، ج1، ص 20).

پرورش روحیه ی عبادی

حضرت فاطمه (س)به ارتباط فرزندان با خداوند اهمیت ویژه ای می دادند؛ مثلاً در شب قدر، نمی گذاشت هیچ یک از اعضای خانواده، بخوابند و سفارش می کردند در طول روز بخوابند تا شب را بتوانند بیدار باشند. به آن ها شامِ کم تری می داد و می فرمود: «هر کس که خیر این شب به او نرسد، محروم است (مجلسی، ج 97، ص 10).»

بازی با کودکان

فاطمه (س)خود نیز با فرزندانش هم بازی می شد و در حین بازی، با بیان الفاظ و جمله های مناسب، سعی در ساختن شخصیت کودکانش و ارائه ی الگویی مناسب در زندگی برای آن ها داشت. حضرت زهرا (س)با فرزندش امام مجتبی ولایة علی بن ابیطالب حصنی بازی می کرد و او را بالا می انداخت. حضرت زهرا آن گاه که کودکان خود را به بازی می گرفت و به تربیت روحی و جسمی عزیزان خود می پرداخت، در قالب اشعاری زیبا و ادیبانه می فرمود: «حسن جان! مانند پدرت علی باش و ریسمان را از گردن حق بردار.» یا «حسین جان! تو به پدرم رسول الله شباهت داری و به پدرت، علی شبیه نیستی (ابن شهرآشوب، ج 2، ص 389).»

ارتباط کلامی عاطفی با فرزندان

حضرت در روابط کلامی و محبت آمیز خود، با خطاب مهربانانه فرزندانش را نور چشمم و میوه ی دلم صدا می کرد (نیلی پور، ص180). هم چنین به سفارش پیامبر(ص) بچه ها را دسته گل می دانست (مجلسی، ج43، ص281). حضرت زهرا (س)رسیدگی و محبت به فرزندانش را بر هر کار دیگری مقدم می داشت و معتقد بود که در نگه داری و پرورش فرزند، مادر از هر کس دیگری سزاوارتر است.

عطوفت و مهر مادری در حضرت زهرا (س)به قدری بود که در لحظه های پایانی عمر خود، سخت نگران فرزندانش بود. فاطمه ی زهرا (س)برای این که فرزندانش از محبت مادرانه محروم نمانند، به حضرت علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی پیشنهاد کرد: «پس از من، با دختر خواهرم امامه ازدواج کن؛ زیرا او برای فرزندانم مانند خود من است (قزوینی، ص 688).»

توجه به حضور و غیاب فرزند

حضرت فاطمه ولایة علی بن ابیطالب حصنی با فداکاری و محبت خاصی که به فرزندانش نشان می داد، مراقب رفتار آن ها بود و رفت و برگشت های آن ها را زیرنظر داشت. روزی پیامبر (ص) عازم خانه ی دخترش فاطمه (س)شد و او را مضطرب و ناراحت، پشتِ در دید. آن حضرت فرمود: «چرا این جا ایستاده ای؟» فاطمه (س)با آهنگی مضطرب عرض کرد: «فرزندانم صبح بیرون رفته اند و تاکنون از آن ها هیچ خبری ندارم.» پیامبر(ص) دنبال آن ها روان شد. چون به نزدیک غار در کوه رسید، آن ها را دید که در کمال سلامت و آرامش مشغول بازی اند. آنان را بر دوش گرفت و به سوی خانه ی فاطمه (س)روانه شد (انصاری، ص 196).

پرورش روحیه ی بخشش

یکی از روش های مدیریتی حضرت، پرورش روحیه ی انفاق و نوع دوستی به فرزندان است. با توجه به آثار بخشش در فرزندان و اطعام به مسکین، یتیم و اسیر در ماجرای نذر حضرت زهرا (س)برای استشفای حسنین که در این سه شبِ متوالی، روزه دارانِ درگاه الهی، با آب افطار کردند و قوت افطار را در راه خدا به نیازمندان بخشیدند. روز چهارم، امام علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی به اتفاق حسنین خدمت پیامبر(ص) رسیدند. پیامبر از دیدن حال ضعف آن ها گریست و جبرئیل آیه ی نذر را در شأن حضرت فاطمه (س)و حضرت علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی و امام حسن و امام حسین (س)نازل کرد (طبرسی، ج 5، ص 402).

توجه به عدالت

در برخورد فاطمه (س)با فرزندان، نمونه هایی از رعایت عدالت به چشم می خورد. روزی امام حسن ولایة علی بن ابیطالب حصنی نزد پیامبر(ص) آمد و اظهار تشنگی کرد و از پیامبر(ص) تقاضای آب کرد. رسول خدا(ص) بی درنگ برخاسته، ظرفی برداشت و از گوسفندی که داخل منزل بود، مقداری شیر دوشید و به او داد. در این هنگام، امام حسین ولایة علی بن ابیطالب حصنی خواست تا ظرف شیر را از برادرش بگیرد؛ اما پیامبر به حمایت از امام حسن ولایة علی بن ابیطالب حصنی مانع گرفتن شیر شد. فاطمه (س)که شاهد این ماجرا بود، به پیامبر گفت: «گویا حسن ولایة علی بن ابیطالب حصنی برای شما عزیزتر از حسین است.» پیامبر(ص) فرمود: «نه، هر دو برایم عزیز و محبوب اند؛ ولی چون اول حسن ولایة علی بن ابیطالب حصنی تقاضا کرد، او را مقدم داشتم (مجلسی، ج 43، ص 283).»

مدیریت آداب و سنن حسنه

عقیقه و صدقه از مستحب هایی است که در اسلام، تأکید زیادی بر آن شده است. فاطمه (س)هرگاه صاحب فرزندی می شد، برای آن ها گوسفندی عقیقه می داد؛ سپس روز هفتم، سرشان را می تراشید و برابر وزن موهای آن ها، نقره صدقه می داد. برای قابله و همسایه ها هدیه می فرستاد و دیگران را در شادی خود سهیم می کرد (مجلسی، ج 43، ص 257).

مدیریت عفاف

بحث حجاب از مسائلی بود که حضرت به آن اهمیت ویژه ای می دادند. مانند: پوشش ایشان از پیرمرد نابینا و جریان نگرانی ایشان، هنگام بیماری برای نمایان بودن حجم بدن در تابوت که از اسماء بنت عمیس روایت شده و فاطمه ی زهرا (س)به او فرمود: «چه ناپسند است تابوت هایی که برای زنان می سازند؛ زیرا در آن پوششی روی بدن می افکنند که اندام میّت برای مردم مشخص است.» اسماء عرض کرد: «ای دختر رسول خدا! من برای شما تابوتی می سازم که نظیر آن را در سرزمین حبشه دیده ام.» از این رو، قطعه چوب های تازه ای خواست، آن ها را صاف کرد، محکم به یک دیگر بست و آن گاه پارچه ای روی آن انداخت. حضرت فاطمه (س)با دیدن آن تابوت فرمود: «چه تابوت زیبایی! مردبودن یا زن بودن در آن مشخص نمی شود (اربلی، ص5031).»

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:

۱. انصاری، عذرا(1372)؛ جلوه های رفتاری حضرت زهرا بسم الله الرحمن الرحیم، قم: بوستان کتاب.
۲. اربلی(1381)؛ کشف الغمه فی معرفه الائمه، تبریز: بنی هاشمی.
۳. ابن شهرآشوب، محمد؛ مناقب ابن شهرآشوب، قم: علامه.
۴. حائری، مهدی(1374)؛ کوکب الدری، قم: مکتب الحیدریه.
۵. قزوینی، محمدکاظم(1381)؛ فاطمه الزهرا (س)از ولادت تا شهادت، تهران: آفاق.
۶. سبزواری، محمدباقر(1385)؛ سرمایه ی سخن، قم: دارالفکر.
۷. طبرسی، حسن(1379)؛ تفسیر مجمع البیان، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
۸. نیلی پور، مهدی(1380)؛ فرهنگ فاطمیه، اصفهان: دفتر تبلیغات.
۹. مجلسی، محمدباقر(1403)؛ بحارالانوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی.

مجله پیام زن