مؤثرترین روش های تربیتی از منظر امام علی علیه السلام
در حقیقت، تربیت به معنای دقیق آن، انتخاب بهترین روش ها در موقعیت و شرایط خاص است و مراد از روش، راه و طریقه ای است که میان اصل و هدف در امتداد است و عمل تربیتی را منظم می کند. روش ها و چگونگی به کارگیری آن ها همواره مورد توجه امام پرواپیشگان(حضرت علی علیه السلام) بوده است. م به تناسب این مقال مهم ترین آن ها را مورد مداقه و بررسی قرار می دهیم:
روش الگویی1
همانندسازی و درس آموزی در زمینه های گوناگون از دوران کودکی آغاز می شود. نوزاد انسانی از پنج ماهگی به تقلیدِ حالات و حرکات اطرافیان می پردازد و خود را در مسیر هماهنگی و همانندی با محیط پیرامون قرار می دهد.
با افزایش سن و تجارب ذهنی، تقلید به شکل آگاهانه ای صورت پذیرفته و در حیطه اراده قرار می گیرد و با دخالت آگاهی و اراده، رفتارها تحت کنترل درآمده و جهت مند می شوند.
برخی از روان شناسان چون ویلیام جیمز و بالدوین و جان واتسون تقلید را در همه مراحل زندگی امری غریزی و غیر ارادی می دانند. گابریل تارد نه فقط تقلید را امری غریزی می داند، بلکه آن را تنها عامل جامعه پذیری و تشکل اجتماعی می خواند؛ یعنی جامعه محصول تقلید جبری است و همه رفتارهای اجتماعی از تقلید منشأ می گیرد.
در مقابل، دورکیم تأثیر جامعه بر فرد را یک جانبه و جبری می داند و معتقد است فرد نمی تواند بر جامعه تأثیر بگذارد و این جامعه است که رفتار فرد را تشکیل می دهد.
بعضی از اندیشمندان هم تقلید را به آگاهانه و ناآگاهانه تقسیم کرده اند؛ تقلید ناآگاهانه در دوران کودکی است، اما تقلیدِ آگاهانه در دوران خودشناسی و تسلط بر قوای ادراکی و تحریکی و شناخت منافع است.
در پیروی و همانندسازی گاهی شخص از فرد متابعت می کند و گاهی از گروه. گروه های مرجع از انواع گروه های اجتماعی است که فرد در سنجش خود با دیگران آن ها را مورد قیاس قرار می دهد و در قضاوت و اعمال از آنان الهام می گیرد و آنها را مبنای داوری خود قرار می دهد و معمولاً ارزش هایی را می پذیرد که از گروه های مرجع آموخته است.
از دیدگاه سوم، انسان فطرتاً عاشق کمال است و این عشق به کمال او را به الگو طلبی و اسوه پذیری سوق می دهد. فرد می کوشد در همه امور، خود را همانند الگوی مطلوب قرار می دهد. تأثیر الگو در نقش پذیری انسان امری طبیعی است؛ و بر این اساس امام علی علیه السلام می فرماید:
«برایت بس است اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را مقتدای خود بگردانی. به پیامبر پاکیزه و پاک خود اقتدا کن که راه و رسمش سرمشقی است برای کسی که بخواهد پیروی کند و انتسابی است برای کسی که بخواهد منتسب شود و محبوب ترین بندگان نزد خدا کسی است که رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را سرمشق خود قرار دهد و به دنبال او برود.»
الگوهای ایده آل در ایجاد تحول و تغییر، در سازندگی و رشد و در بازسازی و تربیت، نقش اساسی دارند. الگوی مناسب همچون کشتی ای است که سرنشینان خود را در دریای پرتلاطم زندگی به سلامت به مقصد می رساند و الگوی نامناسب چون کشتی شکسته، سرنشینان خود را به قعر تباهی می برد. حضرت علی علیه السلام در توجه دادن به این مهم می فرماید که پذیرای هر کسی به عنوان الگو و اسوه نباشیم، می فرماید:
«زلّهٌ العالم کانکسارِ السَفینهِ تَغرق مَعَها غَیرَها»؛ «لغزش عالم همچون شکسته شدن کشتی است که غرق می شود و گروهی را نیز با خود غرق می کند».
روش امر به معروف و نهی از منکر2
یکی از ساز و کارهای مهم کنترل اجتماعی در اسلام، امر به معروف و نهی از منکر است. امر به معروف و نهی از منکر به صورت حکم شرعی از کارآیی مؤثری برخوردار است؛ زیرا مردم احساس تکلیف شرعی می نمایند و با حضور فعال به رویارویی با آسیب های اجتماعی، فردی و قانون شکنی ها بر می خیزند و در پاسداری از هنجارهای دینی تلاش می کنند.
این روش در اسلام از اهمیت خاصی برخوردار است. در جامعه شناسی،«معروف» معادل«ارزش» است و ارزش ها، بنیادی ترین عامل در تبیین و شناخت هنجارها هستند. در اسلام فرایند امر به معروف را می توان در مراحل زیر جست و جو کرد.
الف) احساس تنفر در قلب و اعراض از فرد خاطی؛ هر مسلمانی وظیفه دارد در قلب خود به انحرافات اجتماعی و ترک واجبات الهی احساس تنفر کند و از فرد خاطی اعراض نماید و به هر شکل ممکن نارضایتی خویش را اعلام دارد.
ب) مرحله زبانی همراه با پند و اندرز؛ کنترل اجتماعی در این مرحله با پند و اندرز و نصیحت و نرمی همراه است.
ج) مرحله شدت عمل؛ در صورتی که توصیه ها کارساز نبود، مرحله شدت عمل آغاز می شود، که البته این مهم بر عهده مسئولان حکومت است و در غیر موارد ضروری به افراد عادی واگذار نمی شود.
حضرت علی علیه السلام امر به معروف را ضامن سلامت فرد و اجتماع برشمرده و می فرماید:«همانا امر به معروف و نهی از منکر دو خُلق هستند که از جمله خوی های پسندیده خداوندند. این دو مرگ را نزدیک و روزی را کم نمی کنند. بر شما باد(مراجعه) به کتاب خدا».
و البته مسلمان نمی تواند بی طرفی اختیار کند؛ زیرا اگر این دو فریضه مهم ترک شود، انسان ها از رحمت الهی دور می مانند. علی علیه السلام به این مهم اشاره می کند:
«ای مؤمنان! هر کس ببیند ظلم و ستمی را به کار می برند و منکری را که به آن دعوت می کنند، اگر آن را در دلش انکار کند، رهایی یافته و بیزاری جسته است و هر کس آن را به زبان انکار کند، اجر و مزد یافته و او افضل از دوستش است که فقط انکار قلبی داشته و هر کس آن را با شمشیر انکار کند تا کلمه خدا بر مقام بالا بماند و کلمه ظالمان پست باشد، او کسی است که به راه رستگاری رسید و به راه راست قیام نمود و دلش به نور باور و یقین روشن شده است.»
روش محبت3
محبت از دیگر روش های تربیتی است که با فطرت و سرشت آدمی سازگار است. در سیره معصومین-علیهم السلام- نیز چشاندن طعم شیرین محبت به انحای مختلف دیده می شود. این بزرگواران با آب محبت، زمینه رشد و هدایت افراد را فراهم می آورند. محبت ممکن است در تبسم یا آهنگ کلام یا در عمل تجلی یابد. بنابراین، هیچ گاه نباید محبت را از فرزندان دریغ داشت، البته انسان در هر سنی باز هم نیازمند محبت است. به این مهم امام رئوفان اشاره می کند:«وَ ارحم مِن اهلِکَ الصَّغیر وقِّر منهم الکبیر»؛ »با کودکان مهربانی کن و احترام بزرگان را نگه دار».
روش تشویق و تنبیه4
از این روش جهت برانگیختگی و بازدارندگی و شکوفایی استدادها، در جهت کمال بهره می گیرند. حضرت امیر علیه السلام در بهره گیری از این روش پسندیده در عهدنامه مالک اشتر می فرماید:«هر گز نباید نیکوکار و بدکار در نزد تو یکسان باشند که آن رغبت نیکوکار را در نیکی کم کند و بدکار را به بدی وادارد و هر یک از ایشان را مطابق کارش جزا ده.»
تشویق عاملی برای برانگیختن و وسیله ای برای تقویت انسان است. باید توجه داشت که در تربیت، اصل بر تشویق و ترغیب است نه تنبیه و مجازات. حضرت در تأثیر تشویق بر انسان می فرماید:«آنان را به نیکویی یاد کن و پیوسته تشویق شان نما و کارهای مهمی را که انجام داده اند برشمار؛ زیرا یاد کردن کارهای نیک آنان، دلیری شان را برمی انگیزاند و از کار مانده را به خواست خدا ترغیب می کند.»
البته روش های دیگری نیز در سازندگی و تربیت انسان به کار گرفته می شود که با توجه به گزیده گویی و اختصار این مقاله باید در جای خود مورد تحقیق قرار گیرد که روش های عبرت آموزی، موعظه پذیری، روش عقلانی، بیان قصص و داستان سرایی، روش عادت به عفو و چشم پوشی، مراقبت، تذکر، توبه و بازگشت و… از آن جمله اند.
آن چه گذشت مهم ترین ویژگی ها و روش های تربیتی از منظر آمام علی علیه السلام بود که جا دارد متولیان امور تعلیم و تربیت در دستور کار خود قرار دهند تا نسلی سر زنده، بانشاط، مؤمن و کارآمد به جامعه اسلامی تحویل داده شود.
پایان این مقال را با سخنی ارزنده از مولای متقیان مزیّن می سازیم:
«بدان که دل نوجوان مانند زمینی آماده، پذیرای هر بذری است، پس بکوشید تا بذر عشق و ایمان را در آن بکارید و گرنه سرزمین وجودش در محاصره نااهلان قرار می گیرد».
ماهنامه شمیم یاس/ شماره64