ذکر قلب و ذکر لسان
«ذکر» دارای دو معنی است: اول، تلفظ کردن و به زبان آوردن چیزی است. دوم، حاضر ساختن چیزی در ذهن به طوری که از صفحه خاطر غایب نشود.
در روایات اولیای اسلام، کلمه«ذکر» به هر دو معنی در مورد یاد باری تعالی آمده است، ولی ذکر قلب بالاتر از ذکر زبان است، زیرا ذکر قلب است که می تواند افراد را به راه طاعت الهی سوق دهد و از معصیت بازدارد.
امام صادق علیه السلام فرمود: از شدیدترین فرایض خداوند بر مردم، یکی انصاف دادن از ناحیه خودت نسبت به دیگران، دوم تعاون برادر مسلم در مالت و سوم بسیار در یاد خدا بودن. سپس فرمود: مرادم از«یاد خداوند» ذکر به زبان نیست، با آن که به زبان یاد خدا بودن ذکر است، بلکه مرادم از ذکر خداوند، در زمینه حلال و حرام الهی است، اگر چیزی طاعت است، عمل کند و اگر معصیت است، ترک گوید.
ذکر قلبی نیز به اعتبار آثار و نتایج مفیدی که از خود به جای می گذارد، ارزش های معنوی متفاوت دارد. مهم ترین اثر ذکر قلبی آن است که بتواند انسان را از گناه منصرف کند و سد راه هوی و شهوات نفسانی شود.
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ذکر حضرت باری تعالی دو قسم است: یکی ذکر خداوند است در موقع مصیبت و برتر از آن ذکر خداوند است در مورد محرمات الهی که بتواند یاد خدا، آدمی را از گناه بازدارد.
حب مال و علاقه به تکثیر ثروت از جمله اموری است که می تواند در زمینه تجارت و داد و ستد، آدمی را از مسیر پاکی و درستکاری منحرف کند و به اعمال خائنانه و خلاف انصاف و انسانیت وادار سازد. سودجویی قادر است انسان عاشق مال را از طرفی چنان مجذوب کند که از اطاعت الهی و ادای فرایض یومیه بازماند، متوجه نشود که وقت نماز رسیده و باید امر الهی را اجابت کند یا اگر متوجه شود، جاذبه مال نگذارد از جای برخیزد و به ندای پروردگار لبیک گوید و از طرف دیگر برای نیل به منافع بیشتر، در انجام معاملات به انواع گناهان از قبیل ربا و خیانت، تقلب و دروغ، اغفال مشتری و قسمت های خلاف واقع، احتکار و کم فروشی و دیگر اعمالی از این قبیل دست بزند و راه فساد و تباهی را در پیش گیرد. بازرگانان و پیشه ورانی که مؤمن واقعی هستند و همواره دل شان در یاد خداوند است، از این قبیل خطرات و آلودگی ها مصون و محفوظ هستند. قرآن شریف درباره اینان فرموده: «رجال لا تلهیهم تجاره و لا بیع عن ذکر الله»(نور، 37) مردان باایمانی که از خلق و خوی مردانگی برخوردارند، تجارت و داد و ستد، آنان را از یاد خداوند غافل نمی نماید و به انحراف گرایش نمی کند، اوامر الهی را اطاعت می کنند و از منهیاتش اجتناب می نمایند و عمر را به پاکدامنی و درستکاری می گذرانند.
ثمرات ذکر الهی
امام علی علیه السلام فرمود: « من عمر قلبه بدوام الذکر حسنت افعاله فی السر و الجهر؛ کسی که دل خود را با یاد دائمی خداوند آباد کند، کارهایش در پنهان و آشکار نیکو خواهد بود».
خداوند در قرآن شریف به پیغمبر گرامی صلی الله علیه و آله و سلم دستور داده: «و اذکر ربک فی نفسک تضرعا و خیفه»(اعراف،205)؛ در اعماق قلبت با حال تذلل و تضرع آمیخته به خوف، در یاد پروردگارت باش».
گر چه مخاطب آیه، رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است، ولی این دستور آموزشی است به تمام اهل ایمان، زیرا کسی که در دل، خداوند را با یاد دارد،از خلوص واقعی برخوردار است، اما ذکر به زبان ممکن است در پاره ای از مواقع رنگ ریا به خود بگیرد. علاوه بر این، ذکر قلب است که اعمال بدن را اصلاح می کند و آنها را به مسیر صحیح که مرضی باری تعالی است، هدایت می نماید. جالب آن که به موجب بعضی از روایات که ذیل این آیه آمده، پاداش ذکر قلب آن قدر بزرگ است که جز ذات اقدس الهی کسی نمی داند.
«زراره» که از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهم السلام بود، از یکی از آن دو امام حدیث نموده که فرمود: ملک مأمور ثبت اعمال مردم نمی نویسد مگر آن را که خودش شنیده است و خداوند در قرآن شریف فرموده است: «پروردگارت را در دل یاد کن به حال تضرع و ترس.»
امام علیه السلام فرمود: عظمت ثواب این ذکر را که بنده در نفس خود انجام داده است، جز خداوند کسی نمی داند.
به یاد حضرت حق بودن در قلب، ضامن حُسن اجرای احکام الهی است. کسی که همواره دلش به یاد خداوند باشد و خویشتن را در حضور مقدس او احساس کند، هرگز فکر مخالفتش را در سر نمی پرورد و مطیع بی قید و شرط ذات اقدس او خواهد بود. البته این موفقیت عظیم نصیب اولیای بزرگ الهی است، اما افراد عادی که به خداوند ایمان دارند ولی به یاد دائمی او موفق نیستند، باید مراقبت کنند، در مواقعی که می خواهند قدمی بردارند و حقوق دیگران به آن ها وابستگی دارد، حتماً به یاد خدا باشند تا در پناه او از خطا و تضییع حقوق این و آن مصون بمانند.
رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به یاد خداوند باش در کنار تصمیمت، وقتی همت می گماری و در کنار زبانت، وقتی حکم می کنی و در کنار دستت، موقعی که تقسیم می نمایی.
امام باقر علیه السلام فرمود: مؤمن پیوسته در نماز است؛ مادامی که دلش در یاد حضرت باری تعالی است، ایستاده باشد یا نشسته یا در حال درازکش. خداوند در قرآن شریف فرمود: آنان که به یاد او هستند در حال قیام و قعود یا موقعی که به پهلو دراز کشیده اند، اینان در آفرینش آسمان ها و زمین فکر می کنند و می گویند: پروردگارا! این جهان را بیهوده نیافریده ای، تو پاک و منزهی، ما را از آتش رهایی بخش.
کسی که همواره در یاد خداوند است، فکر بد در سر نمی پرورد و تحت تأثیر وسوسه های شیطانی و تلقین های خائنانه قرار نمی گیرد، او در پرتو ذکر خداوند، ضمیری روشن و بصیرتی واقع بین دارد، هرگز صراط مستقیم الهی را در شئون مختلف زندگی ترک نمی گوید.
هفته نامه صبح صادق/ شماره528