روش های مؤثر در تقویت رفتار دینی کودکان
پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی به رغم مشخص شدن اهمیت پرورش دینی کودکان، حرکتی یکپارچه و بر اساس پژوهش صورت نگرفته است. بنابراین برنامه ها و محتوای فعلی در این زمینه بسیار نارسا و دارای اشکال هستند. تجربیات موجود و تحقیقات انجام شده در مدارس نشانگر آن است که مسئله آموزش دینی از وضعیت مطلوبی برخوردار نبوده، گاه با تأثیرات مطلوب نیز همراه نگردیده است. همچنین شیوه های غلط در انتقال ارزش ها و آموزش مسائل دینی، سختگیری های بی جا و بیش از حد کودکان را نسبت به مسائل دینی بدبین کرده و اثرات منفی و جبران ناپذیری بر روی نگرش دینی کودکان می گذارد. در این مقاله سعی و تلاش بر آن است تا روش های مؤثر بر تربیت دینی کودکان مورد توجه و تأکید قرار بگیرد.
کودک بر اساس اصل همانندسازی سعی می کند الگویی برای خود انتخاب نموده و بر اساس آن، رفتار خود را شکل دهد. انسان ناگزیر از داشتن الگو است و به نظر می رسد که آیه شریفه ی«لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه» (احزاب32) اشاره به این معنی نیز داشته باشد. در مورد تربیت دینی، الگوی کودکان و نوجوانان در مرحله اول والدین و معلمین ایشان هستند. این خود بحث دیگری است که تفصیل آن مجال دیگری می طلبد.
عوامل مؤثر در تربیت دینی کودکان
مهم ترین عوامل مؤثر در تربیت دینی کودکان عبارتند از اراده، فطرت، دانسته های ارثی دانش آموز(عوامل درونی)، خانواده، مدرسه، گروه دوستان، رسانه های جمعی و مؤسسات فرهنگی و دینی(عوامل بیرونی) که در میان این عوامل نقش کلیدی و اصلی از آن اراده دانش آموز و دانسته های فطری و ارثی اوست. در میان عوامل بیرونی در سالهای اولیه مدرسه، به تربیت خانواده، مدرسه و تلویزیون نقش اصلی را در شکل گیری شخصیت دینی دانش آموز ایفا می کنند. اما به تدریج نقش مدرسه و گروه دوستان پر رنگ تر می شود. رسانه های جمعی دیگر مانند روزنامه ها، کتاب ها، مجلات و جز این ها نقش خود را بیشتر از طریق سایر عوامل تربیتی و نه به صورت مستقیم ایفا می کنند.
روش های تربیت دینی کودکان
کودک، امانتی الهی و ودیعه ای آسمانی است که به پدر و مادر داده شده است. اسلام پدران و مادران را در امر تربیت دینی و اخلاقی فرزندان خویش مسئول می داند. پیامبر اکرم(ص) در این باره می فرماید:«ادّبوا اولادکم فانکم مسئولون». علی(ع) نیز فرموده اند:«اکرموا اولادکم و احسنوا آدابهم». قلب پاک کودک گوهری گرانمایه و نفیس و آیینه ای روشن است که از هر نقش و نگاری خالی است و در عین حال قابلیت پذیرش هر نقشی را دارد. هدایت کودکان جز از طریق پرورش صحیح مذهبی آنان میسر نمی شود. بهتر است آموزش مسائل دینی به صورت«آموزش غیرمستقیم» باشد و هر کودک به تناسب میزان تمایل و توان خویش کشف کند و یاد بگیرد.
تربیت دینی کودک از طریق بازی
پیامبر اسلام(ص) می فرماید:«من کان عنده صبی فلیتصاب له»؛«هر کس در نزدش کودکی است باید رفتارهای متناسب با کودک انجام دهد و خود را به صورت همبازی او درآورد».
هر قدر بتوانیم شیوه های تربیتی کودکان را با بازی و سرگرمی همراه کنیم و جنبه اجبار و تحکم را کاهش دهیم، موفق تر خواهیم بود. در سیره حضرت پیامبر(ص) بزرگداشت کودکان و اهمیت دادن به بازی آنان بسیار چشمگیر است. چنان که بزرگ معلم عالم بشری، سجده خویش را در نماز چندان طولانی می کند که نوادگان عزیزشان بازی اسب سواری خویش را به پایان برسانند.
معلم می تواند نحوه وضو گرفتن را به صورت نمایش و بازی به کودکان آموزش دهد و از کودکان بخواهد که آنان نیز این کار را تکرار کنند. همچنین معلمان می توانند از بازی هایی که جنبه اتحاد و پیروزی، تعاون و همکاری و گذشت و فداکاری دارند استفاده کنند.
تربیت دینی کودکان از طریق ارائه الگو
کودکان همواره کنجکاوانه به محیط اطراف می نگرند و با توجه و دقت خاص رفتارهای کلامی و غیرکلامی بزرگ ترها به خصوص پدر و مادر خود را در شرایط و موقعیت های مختلف مشاهده می کنند و از آن سرمشق می گیرند. در فرایند شکل گیری شخصیت کودکان، بیشترین نقش بر عهده الگوهای رفتاری است؛ چرا که یادگیری، احساس رفتار آدمی را تشکیل می دهد. یادگیری های غیرمستقیم، ضمنی یا مشاهده ای، پایدارترین و مؤثرترین یادگیری ها محسوب می شود. هر قدر الگوهای رفتاری در نظر کودکان از شخصیت محبوب تری برخوردار باشند، رفتارهای کلامی و غیرکلامی آنان بیشتر مورد توجه کودکان قرار می گیرند.
اهمیت نقش الگویی معلم نیز در تحقیقات جدید مورد تأیید قرار گرفته است. یک بررسی علمی در این رابطه نشان داد که قریب 35 درصد کودکان در هفت سال دوم زندگی دوست دارند همچون معلم خود باشند. معلم در کلاس برای دانش آموزان خود نقش امامت دارد. بر اساس فرمایش علی(ع) یکی از وظایف عمده او این است که قبل از آن که به تعلیم دیگران بپردازد و قبل از آن که با زبانش ادب کند با سیره عملی اش آن ها را تأدیب کند؛ چون کسی که معلم و ادب کننده خویش است به احترام سزاوارتر است از کسی که معلم و مربی مردم است.
تربیت دینی کودکان از طریق خواندن شعرها و متون آهنگین و شاد
از آن جایی که شعر از صدای کلمات، ترکیبی موزون می سازد، کودکان از گوش دادن به آن لذت می برند. شعرخوانی در کلاس، اغلب باعث علاقه مندی کودکان به صدای کلمات می شود. کودکان را باید به بازی با کلمات تشویق کرد و اشعار را با صدای بلند خواند تا قافیه و وزن آن واضح تر باشند.
روش تربیتی عادت
عادت، یکی از روش های تربیتی است که از آغازین روزهای توجه به ضرورت تربیت کودک، به عنوان شناخته شده ترین و علمی ترین روش، مورد استفاده همه ی اقوام و ملل بوده و برخی معتقدند شاکله اصلی رفتار انسان را تشکیل می دهد. ابن مسکویه می گوید: عادت حالتی است در روان انسان که او را به انجام عمل بدون نیاز به اندیشه و تأمل سوق می دهد.
ویلیام جیمز روانشناس معروف آمریکایی، بر این باور است که 99درصد از آنچه می کنیم عادت است. امام علی(ع) نیز می فرماید: عادت طبیعت ثانوی آدمی است.
تربیت دینی با استفاده از مراسم دینی
بخشی از عوامل تثبیت و تنفیذ نگرش دینی در کودک، مربوط به اموری است که به چشم و گوش خوش آید و برنامه های مربوط به مراسم دینی، آوای قرآن، سروده های اسلامی در این زمینه بسیار مؤثر هستند. با این حساب ما باید به مراسم مذهبی ارج بنهیم و ببینیم در خانه و مدرسه و اجتماع برای برگزاری مراسم نماز، قرائت قرآن، اعیاد مذهبی و عزاداری ها چه برنامه هایی داریم.
مراسم مذهبی را گیرا و جذاب کنید، آن چنان که آدمی رغبت کند در آن حضور یابد و در برنامه شرکت کند، یا ساعاتی در آن محل بنشیند و قرار گیرد. مثلاً محل برگزاری نماز را زیباتر کنید؛ حتّی می ارزد که محل نماز را معطر کنید. محل وضو، جای نماز، نمازخانه و اطراف آن را تمیز کنید، آن محل را از نظر گرما و سرما در تابستان و زمستان متعادل کنید تا کودکان در آن جا رنج و زحمت نبرند یا در پی آن نباشند که زودتر از مراسم بگریزند. در کل فراموش نکنید که ظاهر و آرایش ظاهر در باطن مؤثر است و برعکس.
همچنین یکی از عوامل مؤثر در ایجاد انگیزه های اخلاقی و رشد و پویایی دانش آموزان امر نورانی برپایی نماز در مدارس است. آمار و تحقیقات نشان می دهد مدارسی که در زمینه بالا بردن انگیزه های برگزاری نماز جماعت در دانش آموزان موفق بوده اند، زمینه های علاقه مندی و تحقق تربیت دینی را در دانش آموزان افزایش داده اند.
تربیت دینی با استفاده از مساجد
اولین جایگاهی که به منظور عبادت خدای یکتا و تجمع مسلمین ایجاد شد، مسجد بود. از صدر اسلام تاکنون مساجد در تعلیم و تربیت، رفع گرفتاری ها و سایر امور مربوط به مسلمین نقش برجسته و مفید داشته است. حضور در مساجد و شرکت در نماز جماعت، به کودکان و نوجوانان، توکل به خدا و اعتماد به نفس می دهد و از آنان افرادی مقیّد به نظم و ترتیب، اطاعت از پیشوا، و مطیع در امور اجتماع می سازد. دعاهایی که بعد از نماز خوانده می شود، اثرات مفیدی بر کودکان و نوجوانان دارد. علاوه بر برگزاری نماز و دعا، در حاشیه مساجد تشکیلات و کارهای مفید و عام المنفعه ای از قبیل: صندوق های قرض الحسنه، رسیدگی به امور ایتام و مستمندان، ایجاد کتابخانه، نمایش فیلم، اردوهای تربیتی- مذهبی و … برگزار می شود که هر یک به نوبه خود اثرات مفیدی در تربیت دینی و اجتماعی کودکان و نوجوانان دارد.
روش تجربه زندگی
این رویکرد بر برخورداری از روحیه مذهبی در انجام تکالیف و وظایف مطلوب در زندگی تأکید دارد. تحقیقات نشان می دهد که نتایج این روش به مراتب در مقایسه با روش های دیگر مطلوب تر و در بالا بردن رغبت و انگیزه دینداری در کودکان و نوجوانان نوید بخش تر است. هدف اصلی در این روش، کمک به کودکان در نیل به رشد اخلاقی و معنوی در کلیه روابط خویش در زندگی است.
این روش شامل رابطه فرد با خدا، با جهان، با انسان های دیگر و با خود است. در این روش، مربیان و معلمان کار آزموده، با برنامه های متنوع و چالش برانگیز فعالیت هایی انجام می دهند که از طریق آن ها کودکان و نوجوانان بتواندد عقاید خود را درباره دین پرورش دهند. در همه ی این فعالیت ها، کانون توجه و علاقه تاریخچه حیات و جهان و بحث درباره اصل و تکامل زندگی است.
این روش با تأکید بر رشد اخلاقی و معنوی و درک و یادگیری مفاهیم دینی از طریق تجارب ویژه با کشفیات جدیدتر درباره تکامل آرمان های کودکان هماهنگی دارد. یافته های تحقیقاتی نشان می دهد که رویکرد آموزش دینی از طریق فعالیت ها و عملکردهای فرد دارای این فایده است که رغبت و گرایش دینی را در کودکان برمی انگیزد و افزون بر آن احتمال حفظ و تداوم این رغبت و عمل به دستورات دینی در کلیه فرآیند رشد و بزرگسالی را به همراه دارد».
روش تربیتی عفو
بر اساس طبیعت انسانی، هر شخصی ممکن است در یکی از مقاطع زندگی خودش مرتکب کار خلاف یا خطایی شود. به محض این که اولین خطا از کودک صادر شد مربی نباید فوراً در صدد مجازات او برآید، بلکه شاید در بسیاری از موارد، حتّی پس از ظهور خطا از متربی، اگر او را ببخشد، این بخشش سنجیده و حساب شده، ممکن است کودک را به سوی ارزش های اسلامی جذب کند. در قرآن به این شیوه تربیتی توجه زیادی شده است. در سوره شوری، قرآن کریم می فرماید:«هر رنج و مصیبتی که به شما می رسد نتیجه کار بد شماست.» نکته تربیتی بسیار جالب دیگر درباره عفو آن که عفو را هنگام قدرت، بهترین نوع عفو می دانند.