اهميت كسب و كار و تهيه روزي حلال

جواد نعيمي                                                                            
روزي حلال و توجه به كسب و كار و دوري از ركود و بي كاري مورد توجه اسلام و رهبران الهي اين مكتب انسان ساز بوده است.
بر اين اساس نويسنده مطلب كوشيده است نگاهي گذرا و مستند به اين مباحث داشته باشد.
اينك مطلب را از نظر خوانندگان ارجمند مي گذرانيم:
بدون ترديد، يكي از وظايف همگاني كه از ضرورت هاي زندگاني به شمار مي رود و نقشي اساسي براي گذران زندگي مادي و گرايش به زيستي معنوي دارد، مسأله مهم كسب روزي و تلاش و كار و اقتصاد است.
در آموزه هاي ديني ما تأكيد فراواني در زمينه ضرورت و اهميت فعاليت براي به دست آوردن روزي ديده مي شود. چنان كه معصومان عليهم السلام از اين گونه دعاها براي پيروان خود دارند كه:
«خدايا! به محمد و خاندان محمد و به كسي كه محمد و خاندان او را دوست دارد، پاكدامني و روزي به قدر كفاف عطا فرما…»(1)
به همين گونه، آن بزرگواران رهنمودهاي گران قدري براي مؤمنان دارند.
مولاي متقيان، اميرمؤمنان عليه السلام مي فرمايد:
«به انواع داد و ستد [و كسب و كار] بپردازيد. زيرا از اين راه از مال و منال مردم بي نياز مي شويد. خداوند بزرگ، صاحب حرفه درست كار را دوست دارد…»(2)
تلاش در راه روزي پاك و پاكيزه، افزوده بر بي نيازسازي انسان از ديگران، مايه آرامش جسم و جان و دور ماندن آدمي از سر بار شدن وي بر اطرافيان مي شود.
پيامبر گرامي ما- كه اززبان پاكان، درود فراوان بر ايشان باد- بر اين باورند كه:
«هنگامي كه انسان روزي خود را داشته باشد، به آرامش دست مي يابد.»(3)
معلي بن خنيس مي گويد: حضرت امام جعفر صادق عليه السلام مرا ديد كه دير به بازار آمده ام. به من اين گونه رهنمود داد: اول صبح در پي عزت خود [كسب و كار] برو.(4)
تلاش اقتصادي و كار كردن يكي از ضروريات تأمين زندگي و رفاه خانوادگي، مايه سرافرازي و عزت انسان و وسيله اي براي بهره وري از مال و دارايي در راه انجام نيكويي و ذخيره سازي پاداش هاي الهي و معنوي تلقي مي شود.
امام محمد باقر عليه السلام مي فرمايد: هر كس براي بي نيازي از مردم و تلاش براي رفاه خانواده خويش و نيكي كردن به همسايه، به طلب دنيا [مال و امكانات زندگي و كسب و كار] برخيزد، به روز واپسين، در حالي خداي بزرگ را ديدار مي كند، كه چهره اش مانند ماه شب چهاردهم مي درخشد.(5)
امام صادق- درود هماره خدا بر او باد- به يكي از دوستان خويش فرمود: «عزت خودت را حفظ كن!» او پرسيد: فدايت شوم! عزت من در چيست؟ امام عليه السلام پاسخ داد: رفتن به بازار در [هر] بامداد و عزيز داشتن خويشتن.
هم آن بزرگوار به دوستي ديگر فرمود: «چرا رفتن به جايي را كه عزت تو در آن مكان است [بازار و محل كسب و كار] ترك كرده اي؟» گفت: «آخر، در تشييع جنازه اي شركت كرده ام.» امام صادق عليه السلام با تاكيد فرمودند: «به هر روي، رفتن در پي عزت خويشتن [حضور در محل كسب و كار] راترك نكن.»(6)
فضيل بن يسار مي گويد: امام ششم عليه السلام از من پرسيدند: «چه كار مي كني؟» پاسخ دادم: «اين روزها بي كارم!» امام صادق عليه السلام در حالي كه از كار نكردن من ناراحت به نظرمي رسيدند، فرمودند: «همين گونه است كه اموال تان از دستتان مي رود!»(7)
آبرومندي و حفظ شرافت و كرامت انساني نيز در گرو سرمايه كار و تلاش است. امام علي بن ابي طالب عليه السلام نيكوترين كارها را پاسداري از شرف و آبرو به وسيله مال مي داند و حضرت امام رضا عليه السلام نيز بر اين نكته تاكيد مي ورزند كه برترين مال، آن است كه عرض [جان و آبرو و حيثيت] انسان به وسيله آن نگهداشته شود.(8)
سحرگاهي حضرت علي بن الحسين، امام سجاد- كه درودي بي كرانه بر آن مولا باد- از خانه بيرون آمده بود. مردي در كوچه ايشان را ديد و پرسيد:
-آقا! صبح به اين زودي كجا مي رويد؟
امام سجاد عليه السلام فرمود:
-در پي صدقه دادن براي خانواده هستم.
مرد با شگفتي پرسيد:
-منظورتان را به درستي درنمي يابم!
امام سجاد توضيح داد:
- هر كسي از راه حلال چيزي به دست آورد [و خرج خانواده خويش كند، همين تلاشش] در پيشگاه خداوند به عنوان صدقه پذيرفته مي شود!(9)
فقط روزي حلال
نكته بسيار اساسي، مهم و مؤكد در اين جا، كسب روزي از راه حلال است. پس از منع ترك كار و ترغيب به تلاش اقتصادي، آن چه شايسته تأكيد و تكرار و نهادينه سازي است، پيمودن راه براي به دست آوردن مال و روزي حلال و پرهيز از حرام خواري به شمار مي رود.
پيام آور مهرباني، آخرين رسول آسماني- كه درود هماره ما نثارش باد- فرموده است: «عبادت ده جزء دارد كه نه جزء آن، طلب روزي حلال است.»(10)
هم آن بزرگوار رهنمود داده است كه: «كسب درآمد حلال، بر هر مرد و زن مسلماني واجب است.»(11)
و نيز اين سخن از ايشان است كه: «خداوند دوست دارد كه بنده اش را در راه به دست آوردن روزي حلال خسته ببيند!»(12)
پيامبر گرامي ما- كه بر او باد درودي بي انتها- فرمايشي بدين گونه نيز دارد: «كسي كه براي امور خانواده خويشتن كوشش مي كند تا از راه حلال معيشت آنان را تأمين كند، پاداشي هم چون جهادگر راه خدا دارد.»(13)
روزي فضل بن ابي قره به خانه حضرت صادق عليه السلام مي رود و مي بيند كه ايشان در باغچه خودشان به كار و تلاش مشغولند. پيش مي رود به امام عليه السلام خدا قوت مي گويد و مي افزايد:
- قربان تان بشوم! اجازه بدهيد من يا خدمت گزاران شما، اين گونه كارها را انجام بدهيم.
امام صادق عليه السلام پاسخ مي دهند:
- نه! من خودم بايد اين كار را بكنم، چون دوست دارم خداوند مرا درحال كار و تلاش براي به دست آوردن روزي حلال ببيند!(14)
بيان گر نكته ها و دقايق، حضرت امام جعفر صادق عليه السلام هم چنين در سخني والا مي فرمايند: «آدمي كه دوست ندارد در راه به دست آوردن مال، از راه حلال براي حفظ آبرو [و بي نيازي از مردم] و اداي دين خود و صله رحم تلاش كند، هيچ خيري [و هيچ ارزشي] ندارد. (15)
و امام موسي كاظم عليه السلام اين گونه مي فرمايند: «هركس از راه حلال، طلب روزي كند تا آن را به مصرف خود و خانواده اش برساند، هم چون مجاهد راه خداست.»(16)
فقط سود حلال !
ضرورت و اهميت به دست آوردن روزي حلال و اهتمام به اين امر را مي توان در اين ماجرا نيز سراغ گرفت: «مصادف» يكي از ياران امام به حق ناطق، حضرت جعفرصادق عليه السلام بود كه به كار بازرگاني اشتغال داشت.
او مي گويد: يك روز، حضرت امام جعفر صادق- كه درودي شايسته بر آن بزرگوار، نثار باد- يك هزار دينار به من دادند و فرمودند:
- با اين پول، به مصر برو و تجارت كن.
كالاهايي را كه به طور معمول در آن روزگار به مصر مي بردند، خريدم و راهي آن ديار شدم. در همان آغاز من و بازرگانان ديگر فهميديم كالاهاي ما، در مصر ناياب است و مشتري هاي زيادي هم دارد. همه باهم پيمان بستيم كالاهاي خودمان را با سودي كم تر از صددرصد به فروش نرسانيم. به اين پيمان وفا كرديم. به همين سبب، سود من به هزار دينار رسيد…
هنگامي كه به مدينه بازگشتيم، با خرسندي نزد امام صادق عليه السلام شتافتم و دو كيسه اي را در هر كدام هزار دينار بود، نزد امام نهادم و گفتم:
- يكي از اين دو كيسه، اصل پول شماست و ديگري سود تجاري آن!
امام ششم عليه السلام نگاهي به كيسه ها انداختند و نگاهي به چهره من افكندند، آن گاه با شگفتي افزودند: 
- چه سود فراواني به دست آورده اي! اين سود، چه گونه حاصل شد؟
من هم حكايت ناياب بودن كالاها و هم پيمان شدن بازرگانان را شرح دادم.
امام صادق عليه السلام سري تكان دادند و فرمودند:
- پناه بر خدا! شما به زيان گروهي از مسلمانان، هم پيمان شديد تا كالاهاي موردنيازشان را با سودي كم تر از صددرصد نفروشيد؟!
پس از اين سخن، امام ششم عليه السلام يكي از دو كيسه را كه به عنوان اصل سرمايه به من داده بودند؛ برداشتند، اما به كيسه دوم دست نزدند و آن را نپذيرفتند! آن گاه فرمودند:
- من به اين سود [كه با بي انصافي حاصل شده] نيازي ندارم!
آن بزرگوار، سپس نگاه معني داري به من انداخته و افزودند:
- اي مصادف! بدان كه به دست آوردن مال از راه حلال، كار بسيار دشواري است!(17)
نكته ديگري كه اشاره به آن خالي از لطف نيست، كرداري است كه براساس روايات به ازدياد روزي انسان مدد مي رساند. براساس آموزه ها و رهنمودهاي امامان- كه بر همه آنان درود- كارهايي همانند نيت خوش داشتن، خوش خو بودن، نيكوكاري، صدقه و زكات دادن، امانتداري، همواره با طهارت و پاكيزه بودن، كمك مالي به برادر ديني دادن، خوش رفتاري در خانواده و دعا كردن پشت سر برادران [ديني] سبب زيادشدن روزي آدمي مي شود.(18)
به همين گونه موانعي نيز درراه روزي وجود دارد. در اين زمينه پيامبر گرامي ما - درود بر ايشان باد- مي فرمايد: «هركه حقي از حقوق برادر مسلمان خود را به او نپردازد، خداوند بركت روزي را بر او حرام گرداند، مگر آن كه توبه كند.»(19)
عواقب حرام خواري 
امام باقر عليه السلام مي فرمايد:
«[گاه] بنده گناه مي كند و به سبب آن روزي از او گرفته مي شود.»(20)
و امام جعفر صادق عليه السلام مي فرمايد: «حرام خواري، روزي را از ميان مي برد.» (21)
از آن جا كه رباخواري يكي از پليدترين پديده هاست، خوب است اشاره اي به آن نيز داشته باشيم. امام علي عليه السلام بر اين باور است كه هر كه بدون آشنايي با احكام دين، به كار و تجارت بپردازد، به ورطه ربادرخواهد غلتيد.(22) هم چنين آن بزرگوار، ربا را در ميان اين امت، ناپيدتر از حركت مورچه بر روي سنگ سياه مي داند.(23) 
امام صادق عليه السلام در پاسخ به پرسش هشام بن حكم در زمينه علت تحريم ربا، چنين فرموده است: اگر ربا حلال بود، مردم، كار تجارت و به دست آوردن نيازهاي خويش را رها مي كردند. بنابراين، خداوند آن راحرام اعلام كرده تا مردمان از حرام خواري دست بكشند، به بازرگاني و خريد و وفروش ]و كسب و كار [ روي آورند و افزوني مال ]خويش[ را به يكديگر قرض بدهند. (24)
رباخواري در آموزه هاي ديني، كاري بسيار ناپسند و پليد، در حد زنا كردن با محارم در خانه خدا دانسته شده و تصريح گرديده كه رباخواري كه ربا را حلال بشمارد، در جنگ با خداست!
در سخني از پيامبر والا صلي الله عليه وآله وسلم مي خوانيم كه: «ترسناك ترين چيزي كه بعد از خودم بر امتم مي ترسم، اين هايند: درآمدهاي ناروا، شهوت نهفته و رباخواري.»(25)
اصولا حرام خواري پديده شومي است كه انسان را از خدا و والايي و معنا دور مي كند و سبب سقوط وي در ژرفاي پستي ها و پليدي ها مي شود.
پيام آور آخرين، آورنده دين مبين در اشارتي زيبا مي فرمايد: «عبادت كردن با وجود حرام خواري، مانند ساختن بنايي بر روي شن ]يا بر روي آب [ است.»(26)
هم ايشان فروگذاشتن ]و دست كشيدن[ از يك لقمه حرام را نزد خداوند محبوب تر از خواندن دوهزار ركعت نماز مستحبي مي داند.(27)
امام محمد باقر عليه السلام تأكيد مي ورزند كه هرگاه انسان مالي از حرام به دست آورد، نه حجي از او پذيرفته مي شود، نه عمره اي و نه صله رحمي و حتي در ازدواج و زناشويي او تأثير سوء مي گذارد.(28)
و سرانجام بايد اين نكته را نيز درنظر داشت كه علي رغم تأكيدهاي فراوان در زمينه كسب روزي و ضرورت آن، از زياده روي و حرص ورزي در اين مسئله هم بايد پرهيز كرد. زيرا در اصل، روزي در دست خداست و آن چه براي آدمي مقرر شده باشد، بدون كم و كاست (و البته در سايه تلاش) به او خواهد رسيد و با چاره انديشي ها و به اصطلاح زرنگي كردن ها (بدون توجه به اصول و خواست خدا ) انسان به روزي افزون تري دست نمي يابد. 
رسول خدا، حضرت محمد مصطفي- درود هماره ما بر او باد - رهنمود زيبايي در اين زمينه دارد و مي فرمايد: «همانا جبرييل در دلم افكند كه هيچ كس نمي ميرد تا روزي اش را به طور كامل دريافت كند. پس، از خدا پروا كنيد و در طلب روزي (ميانه رو و معتدل) باشيد و ديررسيدن روزي، شما را وادار نكند كه آن را از راه غيرحلال بجوييد؛ زيرا آن چه نزد خداست، جز به طاعت او به دست نمي آيد.»(29)
امام اول، اميرمؤمنان علي عليه السلام بزرگ ترين حسرت را در روز قيامت، حسرت خوردن كسي مي داند كه مالي را از راه گناه گردآورده باشد، آن گاه شخصي آن را از وي به ارث برده و با مصرف آن در راه خدا، وارد بهشت شود، در حالي كه گردآورنده اصلي، گام در دوزخ نهد!(30)
آن چه به گونه اي گذرا به آن اشارت رفت، تنها گوشه اي از مسائل، نكته ها و گفته ها در زمينه اصل بسيار مهم كسب روزي حلال و اهميت و ضرورت نهادينه شدن آن بود و سخن در اين باره بسي افزون تر از اين است. با اين همه اميد مي رود همين اشاره ها همه ما را به تلاش هرچه بيش تر براي به دست آوردن روزي حلال و پرهيز از حرام خواري و دست يابي به رضوان الهي وادارد.
در پايان نيز خوب است براي تأكيد افزون تر و برانگيختن دقت بيش تر در زمينه موضوع اين نوشتار ناتمام! به عنوان حسن ختام به نقل ماجرايي خواندني و پندآموز بپردازيم: 
علاء الدين يكي از پادشاهان، براي يكي از علماي معاصرش شيخ ركن الدين، آهويي هديه فرستاد و گفت: حلال است، از آن بخور! زيرا با تيري كه خودم ساخته ام و بر اسبي كه از پدرم به ارث رسيده، اين آهو را صيد كرده ام.شيخ ركن الدين درپاسخ گفت:
استادي داشتم. يكي از شاهان براي او دو پرنده فرستاد و گفت از آن بخور كه حلال است؛ زيرا با بازي كه مال خودم هست اين دو پرنده را گرفته ام. استادم درپاسخ گفت: سخن ميان اين دو پرنده نيست، بلكه سخن درباره غذاي باز شكاري توست كه آيا آن باز شكاري جوجه و مرغ كدام پيرزني را خورده كه قوت گرفته به حدي كه صيد شكار مي كند؟
بنابر اين، گرچه آهو را با اسب به ارث رسيده خودت صيد كرده اي، ولي غذاي اسب از كدام مظلومي است؟!
بايد اين را درنظرگرفت!
براين اساس، آن عالم پارسا، هديه پادشاه يعني آهو را نپذيرفت! (31)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
¤ پي نوشت:
1-منتخب ميزان الحكمه، محمدي ري شهري، تلخيص سيد حميد حسيني، ترجمه حميدرضا شيخي، قم: دارالحديث، چاپ ششم، 1386، ص .237
2-الحياه -ترجمه فارسي- اثر محمدرضا، محمد و علي حكيمي، ترجمه احمد آرام، قم: دليل ما، چاپ هشتم، 1386، ج 3، ص 209
3تا 8- همان
9-داستان هاي بحارالانوار، ترجمه ، تنظيم محمود ناصري، تهران: آفرينه، ص 1375، ج 1، ص 18
01و 11و 21-منتخب ميزان الحكمه، ص 237
31- گلچين صدوق، محمدحسين صفاخواه، تهران فيض كاشاني، 1376، ج 2، ص 06
41- همان، ص 156
51و 61 - الحياه ، ج 3، ص 802
71- داستان راستان، استاد شهيد مرتضي مطهري، قم: دفتر انتشارات اسلامي،[ 1359]، ج 2، ص 211 
81- ر. ك به منتخب ميزان الحكمه، صص 532 و 632
91 و 02 و 12- منتخب ميزان الحكمه، ص 732
22 تا 92 - همان
03- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي (ره) مشهد: امامت، 1384،حكمت 924، ص 525
13- هزار و يك حكايت، تاريخي، محمود حكيمي، تهران:قلم، 1369، چاپ دوم، ج 3، ص 06