آیةالله‌ حاج آقا محسن عراقی

عالم متقی حاج آقا محسن عراقی در سال 1247 قمری در سلطان‌آباد (عراق عجم) و اراک کنونی دیده به جهان گشود. ایشان فرزند روحانی وارسته سیدابوالقاسم عراقی از خاندان بزرگ علم و فضیلت بود که در دستگیری و کمک به مستمندان شهره و کم‌نظیر بود.

تولد: 1247ق

وفات: 132۵ق

عمر: 78 سال

محل دفن: اراک

اساتید: حضرات آیات شیخ اسدالله بروجردی، سید شفیع بروجردی، شیخ محمدتقی اصفهانی، سیدجعفر دارابی کشفی و… .

شاگردان: بزرگانی چون آخوند ملامحمد (والد آقاضیاءالدین عراقی)، ملا ابوطالب کزّازی، شیخ عبدالحسین محلاتی، سیدهدایت شهرجردی، آقا سیدحسن متولی و… .

آثار: تقریرات دروس آیات عظام میرزا حسین طهرانی و آخوند خراسانی، منظومه پرسش و پاسخ و موقوفات و ابنیه خیریه کثیره و…

ولادت: عالم متقی حاج آقا محسن عراقی در سال 1247 قمری در سلطان‌آباد (عراق عجم) و اراک کنونی دیده به جهان گشود. ایشان فرزند روحانی وارسته سیدابوالقاسم عراقی از خاندان بزرگ علم و فضیلت بود که در دستگیری و کمک به مستمندان شهره و کم‌نظیر بود.

تحصیلات: حاج آقا محسن تحصیلات ابتدایی و سطح را در اراک نزد عمویش سیدمحمد فرا گرفت، سپس برای تکمیل تحصیلات راهی بروجرد گردید. ایشان در حوزه علمیه بروجرد تحصیلات خود را در علوم نقلی و عقلی ادامه داد تا این‌که به مدارج عالی علمی دست یافت.

مراجعت به اراک: این عالم ربانی پس از سال‌ها تحصیل با کوله‌باری از دانش و تجربه به اراک بازگشت و مرجعیت امور مذهبی و زعامت حوزه علمیه اراک را عهده‌دار گردید. با وجود برخورداری از ثروت و املاک بسیار که نیاز به اداره و تدبیر آن‌ها داشت، هم‌‌چنین تصدی قضاوت و امور شرعی مردم منطقه، به اضافه تدریس و زعامت حوزه علمیه اراک، فعالانه در همه این حوزه‌ها به نحو احسن انجام وظیفه کرد.

نشاط علمی: این بزرگوار علاوه بر مشاغل زیاد در نشاط علمی از نوادر زمان خود بود و از راسخین در علم به شمار می‌رفت. از مرحوم آیةالله‌العظمی‌ حاج شیخ عبدالکریم حایری یزدی قدس‌سره، مؤسس حوزه علمیه قم نقل شده است: «در نشاط علمی، دو نفر را فوق‌العاده دیدم. میرزای شیرازی بزرگ و حاج‌آقا محسن عراقی» درباره حاج‌آقا محسن گفته شده است، هنگام مطالعه و تدریس متوجه فراهان (املاک خود) نبود و تمام توجهش به درس بود و در یک کلام علم‌دوست و علم‌پرور بود.

مباحثه با آخوند خراسانی: مباحثه علمی حاج‌آقا محسن عراقی با مرحوم آیةالله‌العظمی‌ آخوند خراسانی قدس‌سره صاحب کتاب کفایةالاصول نیز حکایت از قدرت و احاطه ایشان بر مباحث علمی دارد. از مرحوم آیةالله‌‌العظمی‌ محمدعلی اراکی قدس‌سره نقل شده است: حاج‌آقا محسن به نجف‌اشرف مشرف شد و به همراه مرحوم آقاضیاءالدین عراقی با آخوند خراسانی ملاقات کرد، در مجلس علما کما هو المرسوم بحث علمی می‌شود. در بحث اجتماع امر و نهی مانند دو پهلوان تا ظهر باهم بحث کردند و هیچ‌یک غالب و مغلوب نشدند. بعداز اتمام آن مجلس، آخوند خراسانی گفته بود: من آدم باسواد زیاد دیده‌ام ولی مثل ایشان (حاج‌آقا محسن) ملا ندیده بودم.

تدریس: در جامعه آن روز ایران که کشور با حوادث مهمی چون مشروطه و بحران‌های ناشی از آن مواجه بود و طالب علوم دینی از این‌سو به آن‌سو در پی فضایی آرام برای کسب علم و معرفت بودند. حاج‌آقا محسن عراقی با تأسیس و توسعه مدرسه سپهداری اراک، فضای آموزشی خوبی برای تحصیل طلاب علوم دینی فراهم ساخت. ایشان با تدریس و تربیت طلاب و فضلا خدمت بزرگی به نشر و ترویج فرهنگ اهل‌بیت‌ علیهم‌السلام نمود. بسیاری از شاگردان ایشان به درجه اجتهاد رسیده و از عالمان برجسته منطقه خود به‌شمار می‌رفتند. حاج محسن و فرزندانش بعدها نیز با دعوت از حاج شیخ عبدالکریم حایری به اراک، نقش مهمی در انتقال مرکزیت علم از نجف به ایران و تمرکز آن در قم ایفا کردند.

موقوفات: از مهم‌ترین اقدامات حاج‌آقا محسن عراقی که به‌عنوان باقیات الصالحات محسوب می‌شود، موقوفات ایشان است. این عالم ربانی املاک وسیعی را با تعیین جهت مصرف آن‌ها برای مخارج طلاب علوم دینی و علما در حوزه‌ها و برای مرمت مراقد مطهر امامان معصوم‌ علیهم‌السلام در عتبات‌عالیات و برای دستگیری از سادات و نیازمندان و کمک به زوار بیت‌الله‌الحرام و مراقد مطهر ائمه معصومین‌ علیهم‌السلام و به‌ویژه برای عزاداری خامس‌ آل‌عبا حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام و… وقف نمود.

وقف‌نامه مذکور به تأیید و امضا حدود نود نفر از حضرات اعلام و اجله علمای شیعه رسیده است، از جمله بزرگانی که وقف‌نامه را تأیید و امضا کردند، حضرات آیات آخوند خراسانی، ملاحسینقلی همدانی، میرزا محمدحسن آشتیانی، شیخ جعفر شوشتری، شیخ فضل‌الله نوری و شیخ عبدالکریم حایری یزدی بودند. هم‌چنین این بزرگان در حاشیه وقف‌نامه، از واقف آن با تعابیر بلندی چون علامةالعلما، سیدالفقها، مجتهدالزمان، سندالمتکلمین و… یاد کرده‌اند.

جنبش مشروطه: حاج‌آقا محسن عراقی از روحانیون وارسته و آزادی‌خواه و طرفدار مشروطه به‌شمار می‌رفت، اما با مشاهده انحراف آن از اهداف مقدس دینی، مسیر خود را جدا کرد و به جمع طرفداران شهید شیخ فضل‌الله نوری که خواهان حکومت مشروطه مشروعه بودند پیوست و در این مسیر حمایت و مساعدت‌های لازم را به شیخ شهید و طرفدارانش کرد. ایشان در آن زمان مبلغ شش‌هزار تومان که پول قابل توجهی بود برای مرحوم شیخ فضل‌الله نوری ارسال کرد. عناصر غرب‌زده که این حمایت‌های خانواده حاج‌آقا محسن را برنمی‌تافتند با ایشان و فرزندانش با عناد برخورد کرده و سخنانی را به آنان نسبت دادند و به چاپ رساندند که شایسته خودشان بود.

ویژگی‌ها: این فقیه وارسته اهل تهجد و انس با خدا بود و از لحاظ اخلاقی از نوادر زمان خود بود. عشق و دلدادگی‌اش به مطالب علمی و مطالعه، به حدی بود که احساس خستگی نمی‌کرد و از لحظه‌لحظه عمرش استفاده می‌کرد. برخی بزرگان نقل کرده‌اند که وقتی سفره پهن می‌شد به همان مقدار چند دقیقه‌ای که می‌خواستند برای ایشان غذا بیاورند مسئله‌ای علمی مطرح و بحث می‌کرد. از دیگر ویژگی‌های ایشان اتفاق و کمک به مستمندان بود. در خانه‌اش به روی مردم باز بود و پناهگاه خوبی برای مردم بود حتی اقلیت‌های مذهبی چون کلیمیان نیز در تحت حمایت ایشان بوده و احساس امنیت می‌کردند.

از همه مهم‌تر ارادت خاص ایشان به اهل‌بیت عصمت و طهار مخصوصاً‌ امام حسین علیه‌السلام بود. در برگزاری مراسم عزای حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام اهتمام جدی درشت و موقوفات بسیاری برای اعتلای این امر اختصاص داده بود.

مقامات معنوی: حاج‌آقا‌ محسن در راستای بندگی خدا و جهاد با نفس به مقاماتی معنوی دست یافته بود. در این‌جا به یک مورد آن به‌طور خلاصه اشاره می‌شود؛ مرحوم آیةالله‌العظمی‌ شیخ محمدعلی اراکی از مرحوم آیةالله‌العظمی‌ حاج شیخ عبدالکریم حایری نقل کرده‌اند: روزی با مرحوم حاج‌آقا محسن از کنار شط کوفه گذر می‌کردیم، ناگاه متوجه شدیم جنازه‌ای را تشییع می‌کنند. حاج‌آقا محسن گفتند: برویم این جنازه را تشییع کنیم. پرسیدم مگر او را می‌شناسید؟ ایشان پاسخ دادند: من خوابی درباره این جنازه دیده‌ام که خلاصه آن این است که در خواب دیدم که ملائکه قصد دارند این جنازه را به وادی «برهوت» ببرند، ولی او ملتمسانه اصرار می‌کرد که مرا به برهوت نبرید. ملائکه قبول نمی‌کردند. آخرالامر گفت: پس بروید خدمت آقا امیرالمؤمنین علیه‌السلام بگویید: فلانی می‌گوید من یک عمر به مردم گفتم: محب علی هستم. حالا پس‌از مرگ مرا سوی وادی برهوت ببرند، مردم درباره محب علی چه خواهند گفت؟ ملائکه نزد آن‌حضرت شرفیاب شدند و پیام او را به آن‌حضرت رساندند، پس‌از بازگشت گفتند: آقا امیرالمؤمنین علیه‌السلام با بزرگواری اجازه فرمودند که او را به وادی‌السلام ببرید.»

رحلت: این عالم ربانی و سیدجلیل‌القدر پس‌از عمری تلاش علمی و خدمات فرهنگی و عمرانی بی‌شمار در سوم جمادی‌الاولی سال 132۵ قمری دارفانی را وداع گفت و به سرای باقی شتافت.

مأمور خدا زودتر رسید: حاج‌آقا محسن در روزهای پایانی عمر، برای رفتن به سفر، استخاره می‌کند آیه 33 سوره توبه آمد، ایشان فرمود: این آیه شریفه، مژده مرگ است! به فاصله کمی به ایشان اطلاع می‌دهند که محمدعلی شاه به حسام‌الملک قره‌گوزلو دستور داده تا برای تبعید شما به تهران، از همدان به اراک عزیمت کند. حاج‌آقا محسن می‌فرماید: مأمور خدا زودتر خواهد رسید و مأمور شاه نمی‌تواند کاری انجام دهد. در روز دوم تب و بیماری بر ایشان چیره شد و به فاصله پنج‌ روز به معبودش پیوست. پیکر پاک آن عبدصالح خدا پس‌از تشییع، در مقبره پدرش بزرگوارش در شمال‌شرقی اراک به خاک سپرده شد و هم‌اکنون به‌عنوان مقبره آقا معروف است.

«روحش شاد یادش گرامی»

منبع: گلشن ابرار، ج10

تلخیص و تنظیم مجدد:

حجةالاسلام والمسلمین علی علیزاده ثانی

افق حوزه