در دوران غیبت امام عصر ارواحنا له الفداء و در دوره ی انتظار امر و ظهور حضرتش آداب و اخلاقی برای پیروان اهل بیت علیهم السلام در قرآن و روایات ترسیم شده است که آشنایی و تزیّن به آنها راه نجات و رمز عبور سالم از این بحران می باشد. در روایات اهل بیت علیهم السلام دوره بحرانی و سخت برای ایام غیبت ترسیم شده است و ضرورت ایجاب می نماید نسبت به آداب و اخلاق این دوره آموزش های کافی را دیده باشیم خداوند در این خصوص می فرماید:

(یا ایُّها الذینَ آمَنوا اصبِروُا وَ صابِروُا و رابِطوا وَ اتَّقُوا الله لَعَلَّکُم تُفلِحونَ)؛«ای اهل لیمان در کار دین صبور باشید و یکدیگر را به صبر و مقاومت سفارش کنید و مراقب کار دشمن بوده و خدا ترس باشید شاید رستگار شوید.» (1)

حضرت باقر علیه السلام در تفسیر این آیه فرمودند(اِصبِروا عَلی أداءِ الفَرائض وَ صابِروا عَدُوَّکُم وَ رابِطوا إمامَکُم المُنتَظَر)؛یعنی«صبور باشید بر انجام واجبات و یکدیگر را به صبر و مقاومت در برابر دشمنان سفارش کنید و با امام منتظرتان(عهدتان را) محکم کنید.»

و یا در روایت دیگری از حضرت صادق علیه السلام در تفسیر همین آیه آمده است: (اِصبِروا عَلَی الفَرائضِ وَ صابِروا عَلَی المَصائِبِ وَ رابِطوا عَلَی الأئِمَّهِ)؛« یعنی صبور باشید بر انجام واجبات و در مقابل مشکلات و مصائب یکدیگر را به صبر و مقاومت سفارش کنید و با ائمه و پیشوایان دین(عهدتان را) محکم کنید.(و با امامتان پابرجا بمانید)»

در اینجا به معرفی 14 صفت از صفات اخلاقی که لازمه ی یک شخص منتظر است می پردازیم:

1) ورع و رعایت محاسن اخلاقی

عن الصادق علیه السلام(مَن سَرَّهُ أن یَکونَ مِن أصحابِ القائِمِ فَلیَنظِر وَ لَیَعمَل بِالوَرَعِ وَ مَحاسِنِ الأخلاق وَ هُوَ مُنتَظِرٌ فَإن ماتَ و قام القائمُ بَعدَهُ کان لَهُ مِنَ الاجرِ مِثلُ أجرِ مَن أدرَکَهُ فَجِدُّوا وَ انتَظِروا هَنیئا لَکُم ایَّتُها العِصابَه المرحومَه)؛ «هر که دوست دارد از یاران قائم باشد، پس باید انتظار کشد و در حالی که منتظر است، پارسایی و اخلاق نیک را در پیش گیرد. اگر(با چنین حالتی) از دنیا برود و بعد از مرگ او، قائم قیام کند همانند اجر کسی را دارد که قائم را درک کند. پس(در کار و عمل) بکوشید و منتظر باشید، گوارایتان باد ای جماعت مشمول رحمت.»

قال الصّادق علیه السلام(إنَّ لِصاحِبِ هذا الامرِ غِیبه المُتَمَسِّکُ فیها بِدینِهِ کالخارِطٍ لِشَوکِ القَتادِ بِیَدِهِ ثُمَّ أطرَقَ مَلِیّاً ثُمَّ قالَ إنَّ لِصاحِبِ هذا الامرِ غَیبَه فَلیَتِّقِ اللهَ عَبدٌ وَلیَمتَسَّک بِدینِه)؛ «صاحب این امر(امامت) غیبتی دارد که در آن روزگار، دیندار همانند کسی است که خار مغیلان را با دست خویش خرد کند. امام سپس، اندکی خاموش ماند و آن گاه فرمود: صاحب این امر را غیبتی است، پس باید که بنده از خدا بترسد و به دین خویش چنگ آویزد.»

2)  انتظار فرج

عن الصادق علیه السلام: (فإیّاکم و الشَّکَّ و الارتیاب وانفُوا عن أنفُسِکُم الشُکوکَ وَ قَد حَذَّرتُکُم فَاحذَرُوا أسأل اللهَ توفیقَکُم و إرشادَکُم)؛ «… پس هرگز در حق او شک و تردید به خود راه ندهید، از صفحه ی دل هر گونه شک و تردید را بزدائید. من شما را بر حذر کردم، سخت از آن بپرهیزید، از خدا توفیق و راهنمائی تان را مسئلت می نمایم.»

عن الصادق علیه السلام:(إذا أصبَحتَ وَامسَیتَ لا تری فیه إماماً ما آل محمّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم فَأحِبَّ مَن کُنتَ تُحِبُّ وَ أبغِض مَن کُنتَ تُبغِضُ وَ والِ مَن کُنتَ توالی وَانتَظِر الفرجَ صَباحاً وَ مَساءً)(2)

«اگر در زمانی قرار گرفتی که به امامی از آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم دست نیافتی، هر که را قبلاً دوست داشتی(از ائمه ی گذشته) دوست بدار و هر که را از دشمنانشان دشمن داشتی دشمن بدار و از هر که پیروی نمودی پیروی کن و هر صبح و شام در انتظار فرج باش.»

3) سفارش یکدیگر به صبر

سید اجل علی بن طاووس(قدس سره) در کتاب اقبال از وجود مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در خطبه ی روز غدیر این گونه آورده است:«سوره ی والعصر درباره ی حضرت علی علیه السلام نازل شد و تفسیرش اینکه:(و) سوگند به پروردگار(عصر) قیامت که(همانا انسان در زیان است): یعنی دشمنان آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم(مگر کسانی که ایمان آوردند) به ولایت ایشان(و کارهای خوب انجام دادند) به همدردی کردن با برادرانشان(و یکدیگر را به صبر سفارش دادند) در زمان غیبت غائبشان…»

«منظور از سفارش کردن یکدیگر به صبر آن است که مؤمن به فرزندان و نوادگان و خاندان و عیال و عشیره و برادران دینی و دوستان خویش و سایر مؤمنین سفارش و امر به ایقان به حضرت قائم علیه السلام و صبر کردن در زمان غیبت آن حضرت بر طولانی شدن زمان غیبت و بر آنچه از آزار دشمنان و جفای دوستان و غیر اینها… می بینند به اینکه خوبیهای صبر را بر ایشان بازگوید و…»

4) دوری از صفات ناپسند مردم آخرالزّمان

قال الصّادق علیه السلام:(… فَکُن عَلَی حَذَرٍ وَ اطلُب الی الله عزّ و جلّ النَّجاه وَ اعلَم أنَّ الناسَ فی سَخَطِ الله عزّ و جلّ وَ إنّما یُمهِلهُم لِأمرٍ یُرادُبِهِم فَکُن مُتَرَقِّباً وَ اجتَهِد لِیَراکَ اللهُ عزّ و جلّ فی خِلافِ مَا هُم عَلَیهِ)؛ «… پس در این موقع بترسید و از خداوند متعال نجات را خواهان شوید و بدان که مردم در خشم و سخط الهی قرار گرفته اند و تنها خداوند آنها را مهلت می دهد به خاطر امری که اراده کرده بر ایشان و لذا در این هنگام آرزومند(ظهور و فرج) باش و تلاش کن برای اینکه خداوند عزّ و جلّ تو را در خلاف آن چیزی (آن اعمالی) که مردم بر آن هستند ببیند.)

5) اختیار گمنامی و پرهیز از شهرت کاذب و حفظ زبان

عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم:(سَیَأتی عَلَی النّاس زَمانٌ، یُخَیِّرُ فیه الرَّجُلُ بَینَ العَجزِ و الفُجُور فَمَن أدرَکَ ذلک الزَّمانَ فَلیَحتَرِ العَجزَ عَلَی الفُجُور)

«برای مردم زمانی می رسد که انسان میان ناتوانی و تبه کاری مخیّر می شود، هر کس چنین زمانی را درک کند، باید ناتوانی را بر فساد و تباهی برگزیند.»

6) زمینه سازی ظهور

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:(یَخرُجُ ناسٌ مِنَ المَشرِقِ فَیُوَطِّئونَ لِلمَهدِیِّ)

«از مشرق زمین، مردمی قیام می کنند و زمینه را برای(ظهور) مهدی علیه السلام) آماده می سازند.»(3)

هر انقلابی وقتی به نتیجه می رسد که قبلاً در ابعاد مختلف زمینه سازی خوبی برای آن شده باشد، و هیچ انقلاب و نهضتی بدون مقدمه و زمینه سازی به پیروزی نخواهد رسید و این قانون در تداوم آن نیز وجود دارد.

انقلاب جهانی حضرت مهدی(عج) ارواحنا فداه که مهمترین و وسیع ترین و عمیق ترین انقلابات جهانی است و مربوط به همه ی جهان می باشد، از این قانون، مستثنی نیست بلکه بخاطر جهانی بودن و عمیق بودنش به طریق اولی باید برای آن زمینه سازی گردد.

مفهوم واقعی انتظار که در روایات ما به عنوان بالاترین عمل شمرده شده و آن«به شمشیر زدن در رکاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر فرق دشمن» تشبیه شده همین زمینه سازی است. وگرنه انتظار خشک و خالی، به عبارت دیگر امید ذهنی بی آنکه در جامعه تحقق یابد و آثارش آشکار شود هیچ گاه بهترین عمل و همانند شمشیر زدن در رکاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نخواهد بود، چنان که مفهوم واژه ی«عمل» و جنگیدن در رکاب صلی الله علیه و آله و سلم حاکی از حضور در صحنه و فعالیت عملی و کار و کوشش و زمینه سازی عینی است، نه نیّت بدون عمل، و امید ذهنی بدون آثار عملی.(4)

7) ذکر کثیر و عبادت

قال علی علیه السلام:(وَاتَّخِذُوا صوامِعَکُم بُیُوتَکُم و عَضُوا علی مثل جمرِ الغضا وَ اذکُرُوا الله کثیراً فَذِکرُهُ أکبر لَو کُنتُم تَعلَمون)؛ «خانه های محقّر خود را، مسکن خود قرار دهید، همانند کسی که در آتش گداخته می سوزد، دندان روی جگر بگذارید و خدا را بسیار زیاد یاد کنید که یاد خدا بزرگترین پناهگاه است اگر بدانید.»(5)

8) گرفتن معارف دین از دین شناسان امین و رجوع به علماء

قال المهدیّ علیه السلام:(و امّا الحَوادثُ الواقِعَه فَارجِعُوا فیها الی رُواهِ حَدیثِنا فَانَّهُم حُجَّتی عَلَیکُم وَ أنا حُجَّه اللهِ عَلَیهِم)؛ «و اما درباره ی اتفاقات مهم، به راویان حدیث ما رجوع کنید که آنان حجت من بر شما هستند و من نیز حجت خدا بر آنها هستم.»

9) آمادگی نظامی

قال الصّادق علیه السلام:(لِیُعِدَّنّ أحدُکُم لِخُرُوجِ القائِمِ وَ لَو سَهماً فاِنَّ الله تعالی إذ عَلِمَ ذلک من نیّه رجوتُ لِأن یَنسیء فی عُمرِهِ)؛ «هر یک از شما برای خروج حضرت قائم علیه السلام ]سلاحی[ مهیا کند هر چند که یک تیر باشد، که خدای تعالی هر گاه چنین نیّتی در او ببیند امیدوارم عمرش را طولانی کند.»

10) تقیه

قال علی علیه السلام:(وَ ذلِکَ زَمانٌ لایَنجُو فیه إلّا کُلُّ مؤمنٍ نُوَمَه إن شَهِدَ لَم یُعرَف وَ إن غابَ لَم یُفتَقَد اُولئِکَ مَصابیحُ الهُدَی و أعلامُ السُّری لَیسُوا بالمساییح وَ لا المذاییع البُذُر اولئک یَفتَحُ اللهُ لَهُم أبوابَ رَحمَتِهِ وَ یَکشِفُ عَنهُم ضرّاءَ نِقمَتِهِ. أیُّهَا النّاس سَیَأتی عَلَیکُم زَمانٌ یُکفَأُ فیه الإسلامُ کَما یَکفأٌ الإناءُ بِمَا فیه…)؛ «و آن زمانی است که در آن نجات نمی یابد مگر هر مؤمن بی نام و نشان که اگر]در مجالس[حضور یابد شناخته نشود و هر گاه غایب باشد در جستجویش برنیایند، اینان چراغهای هدایت و روشنگران راه شب روانند، که به فتنه و فساد و سخن چینی در میان مردم آمد و شد نکنند، و دهان به غیبت گویی از مردم و یاوه گویی نگشایند، برای آنان خداوند درهای رحمتش را باز می کند و از ایشان سختی عذابش را برطرف می نماید. ای مردم؛ زمانی بر شما خواهد رسید که اسلام در آن واژگون می شود همچنان که ظرف واژگون گردد و آنچه در آن است بریزد…»

11) دعا

از سیّد بن طاووس دعایی در ضمن حدیث غیبت حضرت مهدی ارواحنا له الفداء نقل شده که به ذکر آن می پردازیم:

راوی می گوید عرض کردم: شیعیانت چکار کنند؟ فرمود: بر شما باد بر دعا کردن و انتظار فرج کشیدن تا آنجا که می گوید: عرضه داشتم: به چه چیزی دعا کنیم؟ فرمود: می گویی:(أللهُمَّ أنتَ عَرَّفتَنِی نَفسَکَ وَ عَرَّفتَنِی رَسُولَکَ وَ عَرَّفتَنِی مَلائِکَتَکَ وَ عَرَّفتَنِی نَبِیَّکَ وَ  عَرَّفتَنِی وُلاه أمرِکَ أللهُمَّ لا آخُذُ إلّا ما اعطَیتَ وَ لا أوقی إلّا ما وَقَیتَ أللهُمَّ لا تُغَیِّنِی عَن مَنازِلِ أولیائک وَ لا تُزِغ قَلبی بَعدَ إذ هَدَیتَنِی أللهُمَّ اِهدِنی لِوِلایَهِ مَن فَرَضتَ طاعَتَهُ)؛ «بار خدایا! تو خودت و فرستاده ات و فرشتگانت و پیغمبرت و والیان امرت را به من شناسانیدی، بار خدایا من نگیرم جز آنچه تو عطا کنی و هیچ نگهدارنده ای جز تو برایم نیست، بار خدایا! مرا از منازل دوستانت دور مگردان و دلم را پس از آن که هدایت کرده ای منحرف منما، بار خدایا! مرا به ولایت کسی که اطاعتش را بر من واجب ساخته ای هدایت فرمای.»

12) مراجعه به کتب دانشمندان امین و اصیل

قال الصّادق علیه السلام للمُفَضَّلِ بن عُمَر - :(اُکتُب و بُثَّ عِلمَکَ فی إخوانِکَ، فَإن مِتَّ فأورِث کُتُبَکَ بَنِیکَ فَإنَّهُ یأتی عَلَی النّاسِ زَمانُ هَرجٍ لا یَأنَسُون فیه إلّا بِکُتُبِهِم.)؛ امام صادق علیه السلام به مفضل بن عمر فرمود:«بنویس و دانش خود را در میان برادرانت منتشر کن و چون(خواستی) بمیری، آن را به پسرانت میراث بده، زیرا بر مردم زمانه ای پر آشوب می رسد» که در آن زمان جز با کتابهایشان همدم نشوند.

13) همکاری بین شیعیان و حدیث شناسی

قال الباقر علیه السلام:(لِیُقَوِّا شَدیدُکُم ضَعیفَکُم وَ لِیُعَدِّ غَنِیُّکُم عَلی فَقیرِکُم وَ لا تَبُثُّوا سِرَّنا، وَ لا تُذیعوا أمرنا وَ إذا جاءَکُم عَنّا حَدیثٌ فَوَجَدتُم عَلَیهِ شاهِداً أو شاهِدَینِ مِن کِتابِ اللهِ فَخُذوا بِهِ و إلّا فَقِفوا عِندَهُ ثُمَّ رُدُّوهُ إلَینا حَتّی یَستَبینَ لَکُم. وَاعمَلوا أنَّ المُنتَظِرَ لهذا لأمرِ لَهُ مِثلُ أجرِ الصّائِمِ القائِم وَ مَن أدرَکَ قائِمَنَا فَخَرَجَ مَعَهُ فَقَتَلَ عَدوَّنا کانَ لَهُ مِثلُ أجرِ عِشرینَ شهیداً وَ مَن قُتِلَ مَعَ قائِمِنا کان لَهُ مِثلُ أجرِ خَمسَهِ وَ عِشرِینَ شهیداً.)؛ «باید که توانمندان شما ضعیفانتان را تقویت کنند و ثروتمندان شما فقیرانتان را یاری رسانند و سرّ ما(اهل بیت) را افشاء نکنید و امر ما را برملا ننمایید و هر گاه حدیثی از جانب ما به شما رسید که بر آن یک یا دو شاهد از قرآن یافتید پس آن را قبول کنید و گر نه(از عمل به آن) توقف نمایید و آن را به ما برگردانید(و در قبول یا ردّ آن سخنی نگویید) تا اینکه حقیقت آن برایتان آشکار شود و بدانید که برای منتظر این امر(فرج امام عصر علیه السلام) ثواب روزه دار شب زنده دار ثبت می گردد و هر کس قائم ما را درک کند و به همراه او خارج شود(برای نبرد) و دشمن را بکشد، برایش مانند پاداش بیست شهید منظور می گردد و هر کس همراه قائم ما بجنگد برایش همچون اجر بیست و پنج شهید منظور خواهد شد.»

14) مسئولیت پذیری نسبت به شیعیان

قال الجواد علیه السلام(مَن تَکَفَّلَ بأیتامِ آلِ محمّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم المُنقَطِعینَ عَن إمامِهِم المتحیِّرینَ فی جَهلِهِم الأسراء فی أیدی شَیاطینِهِم وَ فی أیدی النواصب مِن أعدائِنا فَاستَنقَذَهم مِنهُم وَ أخرَجَهُم مِن حیرَتِهِم وَ قَهَرَ الشَّیاطینَ بِرَدِّ وساوِسِهم وَ قَهرِ النّاصِبینَ بِحُجَجِ رَبِّهِم وَ دَلیلِ ائِمَّتِهِم لِیفضلون عِندَ اللهِ تَعالی عَلَی العِبادِ بِأفضَلِ المَواقِعِ بِأکثَرِ مِن فَضلِ السَّماءِ عَلَ الأرضِ وَ العَرشِ وَ الکُرسیِّ وَ الحُجُبِ عَلَی السَّماءِ وَ فَضلِهِم عَلی هذَا العابِدِ کَفَضلِ القَمَرِ لَیلَه البَدرِ عَلَی أخفی کَوکَبٍ فی السَّماءِ)؛ «همانا کسی که متکفّل ایتام آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم شود، آنان که از امامشان جدا شده و در جهل خود سرگردان مانده و در دست شیاطین شان و ناصبیان از دشمنانمان اسیر گشته اند، پس آنان را از چنگال شیاطین و دشمنان ما نجات داده و از حیرتشان بیرون برد و شیاطین را با ردّ وسوسه هایشان سرکوب نموده و ناصبیان را با دلایل پروردگارشان و دلیل امامانشان مقهور سازد. چنین کسانی نزد خداوند به بلندترین جایگاه از بندگان برتری یابند، بیش از فضیلت آسمان بر زمین و بیش از فضیلت عرش و کرسی و حُجُب بر آسمان و برتریِ آنها بر این عابد همچون امتیاز ماه شب چهارده بر مخفی ترین ستاره در آسمان می باشد.» .»(6)

پی نوشت ها:

1- آل عمران/200 -

2-  بحارالانوار/ج52/ص133)

3- انتظار و وظایف منتظران- مهدی نیلی پور- صص82-86)

4- حضرت مهدی فروغ تابان ولایت/صص163-164

5- بحارالانوار- ج52- ص267

 

6- انتظار و وظایف منتظران- مهدی نیلی پور- صص87-93