پاسخی برای پرسش های شش گانه قرآن به همه پرسش های شش گانه بشر درباره انفاق به درستی و تمام و کمال پاسخ داده است. در اینجا تلاش بر آن است تا به این پاسخ خا دست یابیم و آن را تبیین کنیم.
- از چه چیزی انفاق کنیم؟
انفاق به معنای اخراج مال از ملک خود است،(مجمع البیان، ج1-2، ص121) ولی در فرهنگ قرآن به هر نوع بذل و بخشش به دیگری از مال و غیر مال چه واجب و غیر واجب اطلاق می شود.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی) بنابراین، انسان هر چیزی را از مال و غیر مال از علم و دانش و مهر و محبت به شخص دیگری عطا نماید، انفاق کرده است. خداوند به صراحت از انفاق«مما رزقناهم» سخن به میان آورده است.(بقره، آیه3) تا نشان دهد که انفاق می بایست نسبت به همه نعمت های الهی باشد و اختصاصی به مال ندارد. اگر خداوند مهر و محبت را روزی کسی کرده باید آن را نسبت به دیگری انفاق کند و از مهر و محبت کم نگذارد، چنان که از علم و دانشی که خداوند روزی او نموده باید انفاق کند.
درباره ویژگی ها و صفات آن چه انفاق می شود، خداوند در آیات قرآنی پاسخ خای دقیق و کاملی ارائه کرده است. خداوند در آیه 92 سوره آل عمران می فرماید که آن چه انفاق می شود باید از مصادیق«مما تحبون» باشد، یعنی هر آن چه را دوست می دارید و خود به آن علاقه مند هستید از همان چیز انفاق کنید.
بنابراین، هر گونه انفاق از چیزهای بد و پلیدی که انسان علاقه ای به آن ندارد و خود حاضر به گرفتن آن نیست، جایز و روا نمی باشد؛ چرا که اگر کسی همان چیزها را به شما انفاق کند شما آن را نمی گیرید.
- چگونه انفاق کنیم؟
اما چگونه انفاق کنیم؟ پرسشی دیگر است که خداوند در آیات 262 و 264 سوره بقره می فرماید که اگر انفاق می کنید، بی منت و آزار رسانی این کار را انجام دهید؛ چنان که در آیه 177 همین سوره از انفاق کنندگان خواسته تا با میل و رغبت به این کار اقدام کنند و همواره مراعات اعتدال را در انفاق داشته باشند.(بقره، آیات 195 و 219 و نیز اسراء، آیه 29 و فرقان، آیات 63 و 67)، چرا که هر گونه عبور از دایره اعتدال به معنای اسراف است و خداوند اسراف را حتی درباره انفاق نمی پسندد.(فرقان، آیات 63 و 67) برای دست یابی به اخلاص و دوری هر گونه منت و اذیت و آزار بهتر آن است که شخص انفاق را مخفی و نهان بدهد، البته گاه برای تشویق و ترغیب دیگران انفاق آشکار، بهتر و برتر است. از این رو خداوند در آیاتی از جمله 29 فاطر و 19 و 22 سوره رعد و 274 سوره بقره بر هر دو گونه انفاق به عنوان امری ارزشی توجه می دهد.
- چرا انفاق کنیم؟
اما چرا انفاق کنیم؟ به دلیل آثاری که برای انفاق وجود دارد می بایست این کار انجام شود. چنان که بیان شد انسان در دنیا خود را برای ابدیت می سازد و جهان آخرت چیزی جز سازه او در دنیا نیست که با نیات و اعمال انجام می شود. اگر انسان، نیت خود را برای خدا خالص گرداند و به قصد خدایی و متاله شدن اعمال صالح و نیکی چون نماز و انفاق را به جا آورد، خود را در مسیر کمال قرار داده و آخرتی خوب و نیک برای خود رقم می زند. البته انفاق آثار و برکات بسیار دیگری نیز دارد که می توان به امنیت اجتماعی(بقره، آیه 195 و انفال، آیه 60)، رفع مشکلات اقتصادی(نور، آیه 22)، آرامش درونی(بقره، آیه 262)، آسانی کار و تسهیل امور دنیوی و اخروی(لیل، آیات 5 و 7)، آمرزش و مغفرت(بقره، آیات 267 و 268)، دست یابی به مقام صالحان(منافقون، آیه 10)، و مانند آن اشاره کرد.
- کی انفاق کنیم؟
اما کی و چه زمانی انفاق کنیم؟ خداوند می فرماید که هر زمانی که از دست شما بر آمد انفاق کنید و همواره در این کار شتاب ورزید و سرعت بگیرید و بکوشید در انجام اعمال خیر و نیک و صالحی چون انفاق پیش دستی کنید و بر دیگران سبقت بگیرید و جزو سابقون گردید.(بقره، آیه 148 و مائده، آیه 48 و نیز آل عمران، آیه 133)
البته انفاق در برخی زمان ها سفارش بیشتری شده همچون ماه رمضان، عید غدیر، برخی ایام الله. خداوند در آیه 274 سوره بقره، انفاق شبانه را مورد توجه قرار داده است.
- به چه کسی انفاق کنیم؟
اما به چه کسی انفاق کنیم؟ به هر کسی که نیازی دارد می توان انفاق کرد، هر چند که انفاق به نیازمندانی چون مساکین و فقیران و در راه ماندگان به ویژه کمک های مالی به آنان بسیار پسندیده است.
خداوند در آیه 10 سوره ضحی توجه خاص به سائلان می کند و می فرماید که از درخواست ایشان رنجیده خاطر نشوید و آنان را از خود نرانید؛ چرا که در هر نعمتی که خداوند به انسان می دهد، حقی برای دو گروه اصلی نیازمندان محروم و سائلان وجود دارد.(ذاریات، آیه 19 و نیز معراج، آیه 25)
اما این که چه کسی می بایست انفاق کند؟ باید گفت که بر همگان است که انفاق کنند و تفاوتی میان دارا و ندار نیست؛ زیرا هر کسی در حد خود دارایی دارد و می تواند از همان کم خویش نیز انفاق کند.(آل عمران، آیه 134) چنان که باید در هر حالی چه شادی و غم یعنی سراء و ضراء انفاق کنیم.(همان)
- کجا انفاق کنیم؟
اما کجا انفاق کنیم؟ در همه حال حتی رکوع و عبادت محض(مائده، آیه 55) و در مسجد و غیر مسجد(همان) در سفر و حضر و در شادی و غم، در دارایی و نداری می بایست انفاق کرد؛ زیرا روزی برای همگان است و همگان در هر روز از روزی الهی برخوردار می شوند، پس در هر حال و در هر جایی می توان بخشی از روزی های مادی و معنوی را در راه خدا انفاق کرد.
با نگاهی گذرا به آیات قرآنی می توان جزئیاتی بیش تر درباره پاسخ به پرسش های شش گانه به دست آورد. با این همه در این مطلب به همین مقدار بسنده می شود؛ زیرا انسان با عمل به همین پاسخ خا می تواند راه خویش را برای زندگی ابدی و حیات طیبه اخروی بیابد و سازه ای الهی و متاله از خود بسازد و جهان اخروی خویش را با زمینی آباد و سبز و آسمانی زیبا و پُر ستاره و نور پدید آورد.
ماهنامه دیدار ماه/ شماره چهل و یک