چگونه امام پنجم علیه السلام به باقر لقب یلفت با این که همه ی معصومین شکافنده ی دانش و علم بوده اند؟
برای بررسی و تحلیل آن لازم است که به موقعیت و زمان ویژه ی امام باقر علیه السلام توجه نماییم.
بعد از رحلت پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم حوادث تلخ و ناگواری برای جهان اسلام و اهل بیت علیهم السلام پیش آمد که موجب شد امام علی(ع) به مدت بیست و پنج سال خانه نشین گردد و مردم نتوانند از دانش آن امام بهره ی لازم را ببرند. در دوره ی پنج ساله ی حکومت آن حضرت ناکثان(عهدشکنان)، قاسطین(معاویه و اصحاب او) و مارقین(خوارجنهروان) نیز با جنگ های خود فرصت تعلیم گسترده را از آن امام سلب نمودند.
امام مجتبیعلیه السلام نیز پس از دوره ی حکومت کوتاه خود، همین مشکلات و تنگناها را داشته و خفقان حاکم اموی و تبلیغات مسموم آنان راه های روی آوری مردم به سوی آن حضرت را سد نموده بود. این خفقان در دوران امام حسین علیه السلام به اوج خویش رسید. به طوری که هر گونه امکان تبلیغ و بیان فروعات احکام را از ابی عبدالله سلب نمودند.
اگر روایات فقهی را مورد مطالعه و دقت قرار دهیم مشاهده می کنیم که روایات امام حسین علیه السلام در این زمینه اندک است، تازه همان روایات نیز از طریق فرزندان معصومش علیهم السلام به ما رسیده است.
این خفقان در کربلا به اوج خود رسید و پس از شهادت آن حضرت تا پایان عمر امام زین العابدین علیه السلام نیز سایه سنگین و شوم استبداد بر امّت اسلامی گسترده بود امّا در زمان امام باقر علیه السلام وضعیت به گونه ای دیگر شده بود. از یک سو فرقه های مختلف و مکتب های گوناگون سؤالات زیادی را در ذهن ها پدیدار ساخته بودکه جواب و تحقیق درباره ی آن را دنبال می کردند که مناظرات امام علیه السلام گواه آن است.
در این زمان بود که امام باقر علیه السلام در صحنه علمی ظهور یافت و علوم دینی و الهی را فرا راه حق جویان قرار داد و با تبیین دست و اصیل دیدگاه دین، جلوه ی زیبایی از دانش و آگاهی و معرفت را ترسیم نمود و انسان های دور افتاده از ساحل را به آب های زلال حقیقت رهنمون شد. او بار دیگر اعجاز علمی نسل کوثر را متجلی ساخت و گل واژه های علم و آگاهی را از بوستان قرآن وسنّت به دل های حق جو هدیه نموده تا همچنان به عنوان باقرالعلوم آل محمد بر تارک قرون و اعصار هر چه شکوهمندتر بدرخشد.
مادر محترم ایشان«کانت صدّیقه لم تُدرَک فی آل الحسن اِمرَأهٌ مثل ها؛ او بسیار راستگو بود که در خاندان امام مجتبی هیچ زنی به همتایی او نمی رسید.» او در سایه سار نخل بالنده ی امامت به مقامی رسیده که امام باقر علیه السلام می فرماید:
«روزی مادرم در زیر دیواری نشسته بود که ناگاه صدایی از دیوار برخاست و از جا کنده شد. در حال فرود آمدن بود که مادرم با دست خود به دیوار اشاره نمود و فرمود:«لا و حقّ المصطفی ما اذن الله لک فی السقوط فَبَقِیَ مُعَلقا فی الجوّ؛ سوگند به حق مصطفی تو نباید فرود آیی که حق تعالی تو را به افتادن رخصت نمی دهد پس آن دیوار در فضا معلق باقی ماند، تا مادرم از آن جا بگذشت.
این چنین است که فضیلت مادری پنجمین امام معصوم را دارا می گردد و به سال57(پنجاه و هفت) ه.ق دامنش گل وجودی باقرالعلوم علیه السلام را متجلی می سازد و در هاله ای از نور و عظمت قرار می گیرد.
امام محمدباقر علیه السلام در شهر مدینه، در اول رجب سال57ه.ق دیده به جهان گشود. او اولین فرزند در خاندان علوی بود که از نسل دو امام(حسن و حسین علیهماالسلام) متولد شد. پدرش امام سجاد علیه السلام و مادرش ام عبدالله(فاطمه) دختر امام حسن مجتبی علیه السلام است.