اختيار انسان و تعيين سرنوشت در شب قدر

شب قدر، با توجه به آیه اي از سوره دخان[1] شب تفریق و جدائی امر خداوند است. یعنی امورات مخلوقات در آن شب اندازه گیری می شوند و از هم جدا می گردند.
در بعضی روایات از تفریق چنین یاد کرده است که خداوند در این شب، اموری از قبیل مرگ، رزق و روزي را به مدبّرات امر (اسرافیل، میکائیل، عزرائیل و جبرئیل ـ علیهم السلام ـ)تسلیم می نمایند، مقدّر می کند.[2] این تقدیر و اندازه گیری گرچه حتمی است، اما مانع از مشیّت خدا نمی شود. یعنی حتمیّت مقدرّات به آن معنا نیست که خداوند تبارک و تعالی به دست خود، دست مردم و مخلوقش را ببندد که نتوانند بر خلاف آن را بخواهند. اعمال و رفتار آدمی با قید اختیار آدمی نوشته می شوند. یعنی با توجه به اختیار در انجام آن خداوند آن ها را مقدّر می کند. روی این جهت است که اعلام چنین شبی و درخواست از مردم که آن را به دعا و مناجات و عبادت زنده نگه دارند، و از خداوند طلب خیر و برکت کنند، تقرّب به سوی او جویند. این درخواست از مردم در جهت دعا و مناجات، در حقیقت یک نوع لطف، رحمت، عنایت و حکمت از طرف خداوند به بندگان است؛ زیرا، اگر مقدّرات هر چیز و هر کسی از قبل تعیین می شدند، و اگر انسان قابلیت جبران و تغییر آن را نداشت و یا فرصتی برای او پیش نمی آمد که آن را تغییر دهد، یا راهی نبود که در رفع آن، و یا تبدیل به احسن کردن آن، از خدا درخواست کند. در این صورت مسیر به اجبار و اکراه کشیده می شد. امّا طبق روایات با اینکه مقدّرات یک سال در یک شب معیّن مي گردد، ولی شخص می تواند خطاهاي خود را جبران کند و با اعمال صالحه، بعضی از مقدّرات را تغییر دهد. چنان که صدقه، احترام به والدین، صله رحم، کمک به فقرا، بسیاری از بلاها را رفع نموده وسیله وسعت روزی، طول عمر، و توفیق آداب نیکو می گردد.

بنابراین، تقدیرات در یک شب نه قدرت مطلقه خدا را مقیّد می گرداند، نه مشیّت او را حتمی می سازد.[3] چون منافات ندارد که در شب قدر چیزی مقدّر بشود ولی در هنگام تحقّق و واقع شدن طور دیگر محقق و واقع بشود. زیرا، در عین اینکه کیفیت موجود شدن و مقدّر یک امر حتمی است اما دگرگونی در تقدیر امر مسلم دیگری است؛ مثل حوادث که در لوح محو و اثبات معیّن شده است ولی مشیت الهی بوسیلة عملکردهای انسان آن را تغییر می دهد.[4] چنانکه طول عمر انسان در لوح محفوظ برای هر کسی معیّن می باشد، امّا صدقه، احترام والدین، صله رحم، آن را تغییر می دهد. اگر احترام، صدقه، صله رحم بود، از آن اندازه معین فراتر اگر نرود در همان اندازه می ماند، و اگر نافرمانی باشد از آن هم کمتر می شود. پس تقدیر مقدرات در شب قدر، هیچگونه منافاتی با تلاش انسان در تغیير سرنوشت ندارد.

معرفي منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ تفسیر نمونه، ج 27، مکارم شیرازی.
2ـ تفسیر نور، قرائتی، ج20.
3ـ خیر الاثر، حسن زاده آملی.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[1] . دخان، 4.
[2] . جامع الاحکام، قرطبی، ج20، ص 130، مؤسسة التاریخ، بیروت.
[3] . رعد، 39.
[4] . المیزان، علامه طباطبائی، ج20، ص 331، اعلمی، بیروت.

مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزه علمیه قم

اندیشه قم